Анагаахын хими хичээлийн оюутны хөтөч

Агуулга

Нэг. Анагаахын хими хичээлийн сургалт

1.1 Хичээлийн индекс

1.2 Багц цаг

1.3 Хичээллэх хугацаа

1.4 Хичээлийн товч тодорхойлолт

1.5 Багшийн зорилт

1.6 Оюутны зорилт

1.7 Оюутны зайлшгүй эзмшвэл зохих мэдлэг

1.8 Оюутны зайлшгүй зохих чадвар

1.9 Оюутны зайлшгүй эзмшвэл зохих хандлага

1.10 Лекцийн болон дадлагын хичээлийн сэдвүүд

1.11 Дадлагын хичээлийн танхимын хуваарь

1.12 Дадлагын хичээлийн хөтөлбөр

1.13 Бие даалтын бодлого, дасгал

1.14 Үнэлгээ болон оюутанд тавигдах шаардлага

1.15 Ашиглах ном сурах бичиг

1.16 Тест

Нэг. “ Анагаахых хими  ” хичэээлийн сургалт

1.1 Хичээлийн нэр: Анагаахын хими

1.2  Хичээлийн индекс: ICH-102

1.3 Багц цаг – 2 кредит

1.4 Хичээллэх хугацаа: 1-р курсын 1,2-р улиралд   

Хичээл орох тэнхим, цагийн оноолт

Тэнхимийн нэр	Улирал	Лекц	Дадлага	Нийт цаг
Ерөнхий эрдэм	1-р курс 1- улирал	16	32*12	400
Ерөнхий эрдэм	1-р курс  2-р улирал	48	32*8	304
Нийт		64	640	704

1.5 Хичээлийн товч тодорхойлолт:

Химийн шинжлэх ухаан нь амьд ба амьгүй байгаль, ертөнцийг бүрдүүлж байгаа бодисын найрлага, бүтэц тэдгээрийн хувирч өөрчлөгдөх зүй тогтлыг судалдаг ухаан юм.

1.6 Хичээлийн зорилго:

                Анагаах ухааны мэргэжил эзэмших онолын мэдлэгийн суурь олгох, онолын аргаар анализ, синтез хийж сурах, оюутны бие даасан чадварыг төлөвшүүлнэ.

1.7 Багшийн зорилт:

1. Оюутны бие даасан ажиллагаа, сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлэх
2. Оюутны бичих, илтгэх, ярих чадварыг хөгжүүлэх
3. Оюутны тооны шинжилгээг гардан хийх чадварыг хөгжүүлэх
4. Хөтөлбөрийн биелэлтэнд хяналт тавих  

1.8 Оюутны зорилт

1. Хичээлд бүрэн оролцох
2. Хөтөлбөрийн дагуу даалгавар болон бие даалтыг гүйцэтгэх
3. Химийн тоон шинжилгээг бие даан гүйцэтгэхийг эрмэлзэх
4. Багаар ажиллах арга барилд суралцах

1.9 Оюутны зайлшгүй эзэмшвэл зохих мэдлэг

• Матери, марерийн оршихуйн гурван хэлбэр
• Нэгжийн “ Си” систем
• Атом, молекулын сургаал, химийн холбоо
• Үелэх систем, амьдралын чухал элементүүд
• Атомын бүтэц
• Химийн холбоо, Устөрөгчийн холбоо
• Бойлын хууль \ даралт, эзлэхүүний хоорондын хамаарал
• Генрийн хууль, Дальтоны хууль, амьсгалын хийн диффузи, цусны даралт
• Энерги түүний төрөл
• Хурд, Химийн тэнцвэр, Ле-Шатальегийн зарчим
• Ус, уусмал, коллойд уусмал
• Уусмалын хүчил суурийн онол
• Нүүрс ус
• Витамин, витамин түүний ангилал, биологийн үүрэг
• Уураг түүний үүрэг, пептидийн холбоо
• Үл орлогдох амин хүчлүүд
• Биологийн шингэн

1.10 Оюутны зайлшгүй  зохих чадвар

1. Шээс болон биологийн бусад шингэнүүдэд тоон шинжилгээ хийж зө дүгнэж  хариуг өгөх чадвар
2. Ус болон биологийн бусад  дээжинд тоон шинжилгээ хийж зөв дүгнэж хариуг өгөх чадвар

1.11 Оюутны зайлшгүй эзэмшвэл зохтих хандлага

1. Үйлчлүүлэгчдэд туслах, сэтгэл санааг дэмжих
2. Эмч нар болон мэргэжил нэгт нөхөдөө хүндлэх
3. Харилцааны соёлыг төгс эзэмшиж, ёс зүйн хэм хэмжээнээс суралцах
4. Бусдыг сонсох, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх

1.12 Лекцийн болон дадлагын хичээлийн сэдвүүд

1-р ДАМЖААНД ҮЗЭХ АНАГААХЫН ХИМИЙН ЛЕКЦ ,ДАДЛАГЫН ХИЧЭЭЛИЙН СЭДЭВЧИЛСЭН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

№	Лекцийн сэдэв	Цаг	Он сар	№	Дадлагын  сэдэв	Цаг	Он сар
1	Матери, нэгжийн “ Си” систем, Атом молекулын  сургаал, химийн холбоо, материйн оршихуйн 3 хэлбэр, Үелэх систем, амьдралын чухал элемнтүүд	4		1	Химийн лабораторит ажиллах журам	4 цаг
2	Энерги, хурд,химийн тэнцвэр	2		2	Усны хатуулаг тодорхойлох	4 цаг
3	Ус ,уусмал, коллоид уусмал	4		3	Шээсэнд хлорын хэмжээг тодорхойлох	4 цаг
4	Уусмалын хүчил суурийн онол	2		4	Ходоодны шүүсний хүчиллэг тодорхойлох	4 цаг
5	Органик бодисын тухай	4		5	Талхны хүчиллэг тодорхойлох	4цаг
					Жимсний хүчиллэг тодорхойлох	4цаг
					Сүүнд  Ca, Fe,J  тодорхойлох	4цаг
					Уургийн хими шинж чанар	4цаг
		16			Бүгд	32		48

Сэдэв: Удиртгал

Химийн шинжлэх ухаан нь амьд ба амьгүй байгаль, ертөнцийг бүрдүүлж байгаа бодисын найрлага , бүтэц, тэдгээрийн хувирч өөрчлөгдөх зүй тогтлыг судалдаг ухаан юм.

Химийн шинжлэх ухаан анагаах ухаантай хэрхэн холбоотой болохыг авч үзье.

1.       Хүний бие махбод химийн элементүүд, тэдгээрийн нэгдлээс бүрэлдэн тогтоно.

2.        Бие махбод эсийн дотор амьдралын нарийн хувирал болох химийн урвалууд явагдаж байдаг. Иймд амьд бие махбод нь химийн судалгааны нэг хэсэг болж байдаг.

3.       Өнөө үед химийн шинжлэх ухаан нь эмнэлгийн практикт эмгэгийг илрүүлж оношлох, эмчлэх, хяналт тавих хэрэглүүр болж байна. Химийн хуулиуд болон шинжилгээний аргууд  эмнэлгийн практикт өргөн хэрэглэгддэг.

Химийн шинжлэх ухааны судалгааны арга

• Таамаглал
• Сорил / туршлага/
• Онол
• Практик  /хуу -6 Хими номноос/

Химийн шинжлэх ухааны хөгжлийн үе шат

1. Алхимичдын өмнөх үе / иргэншлийн эхнээс МЭ IV зуун хүртлэх үе/
2. Алхимичдын үе / МЭ IV зуунаас XVI зуун хүртлэх үе буюу 12 зууныг хамардаг/
3. Химийн нэглийн үе / XVI-XVIII зууныг хамардаг/
4. Тоон хуулиудын үе / XVIII- XIX зууны 60- аад он хүртлэх үе/
5. Орчин үе / XIX зууны 60- аад оноос өнөөдрийг хүртлэх үе/ /хуу- 7-8 Хими номноос/

Бодисын бүтцийн онол

Бодис                  молекул              атом

Атом нарийн нийлмэл болохыг баталсан онолууд:

Резерфорд

Бор – Электрон өөрөөсөө энергийг цацруулдаг гэдгийг баталсан.

Атомыг барьж, нүдээрээ харах ямарч боломжгүй / биеийн тамирын заалын голд + цэнэгтэй цөм хоосон орон зайд электронууд  дүүрэн хэрж цөмд татагдана. / Үүнтэй адил Хүний бие нэвт шувт харагдахгүй. Хүний биеийн орон зайг электронууд дүүрэн хэрж, атомын цөмөөр тогтворжино. Хүн ойролцоогоор 10²⁷   атомаас тогтоно.

Химийн холбоо

 Химийн холбоог тайлбарладаг 3 онол байдаг

1.ВХО

2.МОА

3.ТОТ

2.Химийн холбооны төрлүүд

             1.Ковалент холбоо

             2.Ионы холбоо

             3.Устөрөгчийн холбоо

                  4.Металийн холбоо

                          5.Донар акцепторын холбоо

ХЦЧ:     x>1.5- ионы холбоо

                             x<1.5- ковалент холбоо  

                                НF_X=4-2.1=1.9

                HCL_X=3-2.1=0.9

Чиглэлт чанар-ионы холбоонд байхгүй учир ионууд ижил үйлчлэлтэй байна.

Ханах чанар- ионы холбоонд байхгүй учир усан уусмалдаа диссиацилагдана.

       NaCl                       Na⁺+Cl^-

Сэдэв: Урвалын хурд

Нэгж хугацаанд урвалд орж байгаа бодисуудын концентрацын өөрчлөлтийг урвалын хурд гэнэ.

U = DC/Dt – Дундаж хурд

Урвалын эрэмбэ

Урвалын эрэмбэ гэдэг нь химийн урвалын тэгшитгэлд бичигдсэн бодисын концентрацуудын зэргээр тодорхойлогдоно.

0,1,2,3 -р эрэмбийн урвалууд байна.

Урвалд орж байгаа бодисын концентрацаас урвалын  хурд хамаарахгүй бол  тэг  эрэмбийн урвал байдаг. Жишээ нь ферментийн болон катализийн урвал болно.

Хэрвээ урвалын хурд 2 бодисын концентрацаас хамаарч байвал 2-р эрэмбийн урвал гэнэ.

Урвалын хурд 3 бодисын концентрацаас хамаарч байвал 3-р эрэмбийн урвал гэнэ.

Сэдэв. Исэлдэн ангижрах урвалын мөн чанар

2K + CI₂ = 2KCI

  K⁰                        K ⁺  исэлдэх , ангижруулагч

  CI₂⁰                2 CI ^–      ангижрах, исэлдүүлэгч

Урвалд орж байгаа бодисын найрлага дахь элементийн атомын  исэлдлийн хэм нь өөрчлөгдөн явагддаг урвалыг исэлдэн ангижрах урвал гэнэ.

-       Амьд бие махбодь дахь бодисын солилцоо

-       Амьсгалах

-       Ногоон ургамалын фотосинтез

-       Исэх, ялзрах

-       Түлш шатах

-       Металл зэврэх

-       Байгаль дахь элементүүдийн эргэлт

Сэдэв.Исэлдэн  ангижрах урвалын ангилал

1. Молекул хоорондын исэлдэн ангижрах урвал
2. Өөрөө исэлдэж , өөрөө ангижрах
3. Молекул дотоодын исэлдэн ангижрах урвал

Исэлдүүлэгч:

1. 1-2 а-ийн үндсэн бүлгийн металлуд, 7а –ийн үндсэн бүлгийн металл бишүүд
2. Металлын хамгийн их цэнэгтэй ионууд Fe ⁺³, Cu⁺²
3. Исэлдлийн хэмийн дээд утга бүхий атом агуулсан ионууд MnO₄, Cr₂O_7,
4. Исэлдлийн хэмийн дээд утга бүхий атом агуулсан нэгдлүүд HNO₃, KMnO₄

Ангижруулагч:

1. 1-3 –р  бүлгийн металлын атомууд Na, Ca, AI
2. Металллын харьцангуй бага цэнэгтэй ионууд Fe ⁺², Cu⁺¹
3.   Исэлдлийн хэмийн завсрын утга авсан атом агуулсан нийлмэл бодисуудH₃PO₄, HNO₂
4.   1-3 –р бүлгийн металлын гидридүүд NAH, CaH₂,AICI₃

Сэдэв. Уусмалын тухай ойлголт

Уусагч ба уусгагчаас тогтсон нэгэн төрлийн системийг уусмал гэнэ.

Уусмалыг хэд хэд ангилна.

1. Хатуу, шингэн хий
2. Уусмалд агуулагдаж байгаа ууссан бодисын жижиг хэсгээр нь 3 ангилна.

-       Коллоид

-       Жинхэнэ уусмал

-       Бүдүүн буюу дисперс систем

3. Цахилгаан болон дулаан дамжуулах чанараар нь

-       Электролит

-       Электролит биш

Уусмал болон хайлмал байдалдаа цахилгаан дамжуулдаг бодисыг электролит бодис гэнэ.

Ус бол хамгийн сул электролит юм.

Н₂О = H⁺+OH^-

Бие махбодид усны гүйцэтгэх үүрэг

1. Амьдралын бүхий л процессууд усан орчинд явагдана.
2. Амьд бие махбодь гэнэт хөрж халахаас хамгаална.
3. Янз бүрийн исэлдэн ангижрах процесст оролцоно.
4. Агаарт 14 сая м³   ус байдаг. Агаарт усны уур байдаг нь алсаас ирж буй хорт туяаг сарниулж , хамгаалдаг байна.

Усны онцлог шинж

1. Дулаан багтаамж хамгийн их байдаг
2. Ус хатуурахдаа тэлдэг
3. Цахилгаан гүйдлийг дамжуулдаггүй
4. Ус хүчтэй туйлтай молекул учраас сайн уусгагч

Осмос, осмосын үзэгдлийн биологийн үүрэг

Уусгагчийн молекулууд хагас нэвтрүүлэгч хаалтаар уусмал руу нэвчих үзэгдлийг осмос үзэгдэл гэнэ.

Нэвчих үзэгдлийн эсрэг үйлчлэх хүчийг осмос даралт гэнэ.

Осмосын биологийн үүрэг

1.       Изотоник уусмал / 2 уусмалын осмос даралт нь тоо хэмжээний  хувьд тэнцүү уусмал/

2.       Гемолизын үзэгдэл / хэрвээ хүнийг цэвэр усаар таривалцусны улаан бөөм хөөж хальс нь хагарч гемоглобин гадагшилдаг. Энэ үзэгдлийг гемолизын үзэгдэл гэнэ./

3.       Плазмолизын үзэгдэл / хэрэв ургамлын эс доторх шүүснийхээ концентрацаас их концентрацтай уусмал дотор ус нь эсээс гадагшилж , протоплазм агшиж эс хатдаг /

Буфер уусмал, Буфер систем

Уусмалын орчны РН-ийг тогтмол хэмжээнд барьж чаддаг сул хүчил, түүний давс эсвэл сул суурь түүний давсны хольцыг буфер уусмал гэнэ.

Жишээ нь ацетатын, аммонийн, карбонат, фосфат

CH₃COOH + CH₃COONa – ацетатын буфер

NH₄CI + NH₄OH  аммонийн буфер

Биологийн шингэнд / цус , сийвэн, тунгалаг, нугасны шингэн,шээс / орчны рН-ийг тогтмол байлгадаг буфер систем байна .

НЬО+НЬО₂-Гемоглобины буфер

Рt_давс+Pt_суурь-Уургын буфер

Буфер системийн үйлчлэлийн тухай авч үзье?

Янз бүрийн бодис үйлчилсний дүнд устөрөгчийн ион нэмэгдэхэд орчны РН өөрчлөгдөх ёстой. Гэвч буфер систем өөрчлөгддөггүй.

                         Na₂CO₃+H⁺=NaHCO₃

                                    Na₂CO₃+H⁺=Na₂CO₃+HOH

OH-ийн ион нэмэгдсэн тохиолдолд гидро карбонаттай урвалд орно.

                          NaHCO₃+OH^-=Na₂CO₃+HOH

Буфер систем бие мах бодид биологийн шингэний РН-ийг тогтмол хэмжээнд барьж байдаг.

Бие мах бодийн биологийн шингэнд-карбонатын буфер, уургын буфер, фосфатын буфер үйлчилдэг.       

 Карбонатын буфер-Na₂CO₃+NaHCO₃ 

Энэ нь БМБ-д нүүрс хүчлийн хийг саармагжуулах үйлчилгээтэй байдаг.

Сэдэв. Êîìïëåêñ íýãäýë

Êîìïëåêñ íýãäëèéí á¿òýö

Êîìïëåêñ íýãäëèéí á¿òöèéã Âåðíåðèéí êîîðäèíàöûí îíîëîîð òàéëáàðëàäàã. Ýíý îíîëîîð  êîìïëåêñ íýãäýë íü:

À.Êîìïëåêñ íýãäëèéí òºâä  áàéðëàäàã êîìïëåêñ ¿¿ñãýã÷

Á. Êîìïëåêñ ¿¿ñãýã÷èéã òîéðîí áàéðëàäàã ëèãàíäóóä áóþó àääåíäóóä

Â. Êîìïëåêñ ¿¿ñãýã÷ áà ëèãàíäóóä êîìïëåêñ íýãäëèéí äîòîîä õ¿ðýýã ¿¿ñãýíý.

Ã. Êîìïëåêñ íýãäëèéí ãàäààä õ¿ðýýíèé èîíóóäààñ òîãòîíî.

Êîìïëåêñ íýãäëèéí  òîìü¸îã áè÷èõýä äîòîîä õ¿ðýýã äºðâºëæèí  õààëòàíä áè÷èæ ãàäíà òàëä íü ãàäààä õ¿ðýýíèé èîíóóäûã áàéðëóóëíà.

Æèøýý Fe/CN/₂4KCN      áóþó      K₄[Fe/CN/₆]         

Êîìïëåêñ ¿¿ñãýã÷ áóþó òºâèéí èîí ººðòºº õý÷íýýí ëèãàíä íýãä¿¿ëæ áàéãààã ¿ç¿¿ëñýí òîîã êîîðäèíàöûí òîî ãýíý

Äýýðõ æèøýýíä êîîðäèíàöûí òîî 6 áàéíà

Êîìïëåêñ íýãäëèéí ìîëåêóë á¿õýëäýý öàõèëãààí ñààðìàã áàéíà.

Êîìïëåêñ ¿¿ñãýã÷èä  íü ãîë òºëºâ Ä.È.Ìåíäåëååâèéí  ¿åëýõ ñèñòåìèéí d ýëåìåíò¿¿ä áàéäàã

Ëèãàíäóóä íü öàõèëãààí ñààðìàã ìîëåêóëóóä / HOH, NH₃, NO₂, CO/ , èîíóóä   / CN^-, NO₂, CI^-, Br^-, I^-, OH^-, CO₃^-2, S₂O^-2₃/   áàéäàã.

Ãàäààä õ¿ðýýíèé èîíóóä íü ãîë òºëºâ  ø¿ëòèéí áà ãàçðûí ø¿ëòèéí ìåòàëóóä, àììîíий èîíóóä  áàéäàã.

Çàðèì êîìïëåêñ¿¿ä ãàäààä õ¿ðýýã¿é áàéäàã Æèøýý:  [Au /CN /₂ ]^-     èîíû öýíýã

/+1/ + /-2 / =  -1

Êîìïëåêñ ¿¿ñãýã÷ áà ëèãàíäóóäûí õîîðîíä äîíîðàêöåïòîðûí õîëáîî ¿¿ñíý

Êîìïëåêñ íýãäëèéí äèññîöèàöààð êîìïëåêñ èîí ¿¿ñíý.

Ýíý äèññîöèàöи íü á¿ðýí ÿâàãäàíà.

[ Ag / NH₃/₂] CI =[ Ag / NH₃/₂]⁺ + CI ^–

Êîìïëåêñ èîí íü äèññîöèàöèä îðíî.

[ Ag / NH₃/₂] ⁺ = Ag⁺  + 2 NH₃

ýíý äèññîöèàö ìàø áàãà õýìæýýãýýð ÿâàãäàíà

Эíä ìàññ ¿éë÷ëýëèéí õóóëü àøèãëàæ òîãòâîðã¿éí òîãòìîëûí èëýðõèéëëèéã áè÷âýë:

Êîìïëåêñ íýãäëèéí òîãòâîðã¿éí òîãòìîëûí

Ê _{[ Ag / NH3/2]}  = [ Ag / NH₃/₂] +   /  [ Ag+]  [NH₃]2 = 6.8 10^-8

Êîìïëåêñ íýãäëèéí òîãòâîðã¿éí òîãòìîë íü ò¿¿íèé äîòîîä õ¿ðýýíèé áàòæèëûã òîäîðõîéëíî.

Äîòîîä õ¿ðýý íü òîãòâîðã¿éí íýãäëèéã äàâõàð äàâñ ãýíý.

 Êàòèîíóóä / êîìïëåêñ ¿¿ñãýã÷/ îðãàíèê ëèãàíäóóäòàé äîòîîä êîìïëåêñ íýãäýë ¿¿ñãýíý.

 Äîòîîä êîìïëåêñ íýãäýë íü öàãèðàã íýãäýë íü öàãèðàã á¿òýöòýé, óñàíä ìóó óóñäàã , òîä ºíãºòýé áàéäàг.

Сэдэв.Хүний бие дэхь элементийн тархалт

-       Хүний биеийн 55-60%-ийг ус

-       Биеийн субстанцуудын дийлэнх нь органик

-       Зөвхөн 5% хүртэлх нь эрдсийн гаралтай байдаг.

Биед хамгийн ихээр агуулагддаг элементүүд

-       хүчил төрөгч,

-       нүүрстөрөгч,

-       устөрөгч

-       азот

Катион хэлбэрээр орших металлууд үүрэг:

-       эсийн осмосын зохицуулалт

-        мембраны потенциал үүсэх

-        катализын процесууд

Хүний биед агуулагддаг үндсэн бүлгийн чухал элементүүдийн эзлэх хувь

Элемэнт	Химийн тэмдэг	Эзлэх хувь	Элемэнт	Химийн тэмдэг	Эзлэх хувь
Хүчилтөрөгч	О	63%	Хүхэр	S	0.259
Нүүрстөрөгч	С	20%	Кали	K	0.2
Устөрөгч	Н	10%	Натри	Na	0.1
Азот	N	3%	Хлор	Cl	0.1
Кальци	Ca	1,5%	Магни	Mg	0.04
фосфор	P	1,0%	бусад		0.81

(Mg²⁺) ионы үүрэг

-       (Жишээ нь:АТФ) оролцоотой явагдах бүх урвалд

 (Са²⁺) ионы үүрэг

-       эсэд хоёрдогч дамжуулагчийн (Second messenger)

(Nа⁺), (К⁺) ионы үүрэг

-       Натри, калийн  суваг нь мэдрэлийн сэрэл дамжуулах

-        ионы зөөвөрлөлтөнд чухал

Фосфарын үүрэг 

-       фосфатын хэлбэрээр биед орших

-        АТФ-гийн найрлаганд оролцох төдийгүй

-       Сахарын бодисын солилцоонд туслах элементийн үүрэг гүйцэтгэнэ.

Хажуугийн бүлгийн элементүүд нь :

-       хоол хүнс ундны усаар дамжин

-       ямар нэгэн тохирох химийн нэгдлийн байдлаар

-       хүний биед тогтмол орж байх ёстой.

Өдөр тутмын шаардлагатай хэмжээ нь өчүүхэн бага байдаг тул тэднийг микро элемент гэж нэрлэдэг.

Амьдралын үйл ажиллагааг хэвийн байлгахад витамин амин чухал байдгийн адил тэд бие организмд нэн чухал хэрэгцээтэй. Микро элементүүдэд мөн үндсэн бүлгийн фтор,иод,селен хамаарна.

 Биохимийн ач холбогдол бүхий хажуугийн бүлгийн зарим элемэнтүүд (70 кг жинтэй хүнд )

Элемэнт	Химийн тэмдэг	Агуулагдах хэмжээ	Үүрэг
Төмөр	Fe	4-5г	Эсийн исэлдэн ангижрах процесс нь (цитохром)болон гемoглoбинд О2-ийг зөөвөрлөнө.
Цайр	Zn	1,4-2,3г	Өсөлт хөгжил бэлгийн бойжилт,нүүрсус ба уургийн бүдисын солилцоонд амин чухал элемэнт,ДНХ ба РНХ нийлэгжилт ба дааврын бодисын солилцоонд чухал үүрэгтэй.,
Зэс	Cu	75-150мг	Олон тооны оксидази бүрэлдэхүүнд орно.Ж/нь:меланины (арьсны пигмэнт) синтезэд чухал үүрэгтэй.
Манган	Mn	12-20мг	Коллаген ба глюкозамингликаны нийлэгжилтэнд чухал үүрэгтэй.Цус бүлэгнэхэд шаардлагатай,хэрэв дутагдвал протромбины хугацаа уртасна.
Молебден	Mo	5-9мг	Флавопротейн болон ксантиноксидазын бүрэлдэхүүнд орж амьсгалыгн гинжин хэлхээнд чухал үүрэгтэй.
Кобальт	Co	1-1,5мг	Витамин В12 бүрэлдэхүүнд орно.
Хром	Cr	0,6-14мг	Фосфоглюко-мутаза, инсулинд нөлөөлнө.

1.13 Дадлагын хичээлийн танхимын хуваарь

                Дадлагыг 314, 209 тоот  химийн танхимд явуулна.

1.14 Дадлагын хичээлийн хөтөлбөр

               

Сэдэв 1. Дадлагын хичээлийн сэдэв:

Химийн лабораторт ажиллах дүрэм

Дадлагын хичээлийн зорилго, зорилт:

• Химийн лабораторид ажиллах дүрмүүдтэй танилцах
• CD хичээл \ татах шүүгээнд хийгддэг туршилтууд \
• Химийн сав, суулга багаж хэрэгсэлтэй танилцах

Дадлагын хичээлийн үндсэн агуулага:

                Химийн лабораторт ажиллах ажлын байраа үргэлж цэвэр байлгана.

1. Лабораторт сорил эхлэхээс өмнө заавартай нь сайн танилцаж ойлгосон байна.
2. Сорил, туршилтанд хэрэглэгдэх бодис, багаж, төхөөрөмж, сав суулга бүрэн байгаа эсэхийг шалгаж үзнэ. Хэрэв дутуу байвал бүрэн болгосны дараа сорилоо зааврын дагуу явуулна.
3. Сорил туршлагын явцыг маш сайн ажиглаж гарах өөрчлөлтүүдийг тогтоож авна.
4. Туршилтаа явуулсны дараа явцыг \ Сорил явуулсан ажлын дараалал ажиглагдсан шинж тэмдэг, явагдсан урвалын тэгшитгэл, хийсэн тооцоо, багаж аппаратын зураг, бүдүүвч гэх мэт \ тодорхой бичнэ.
5. Лабораторийн сорил дууссаны дараа ажлын байраа цэвэрлэж гэрэл, цахилгаан хэрэгслээ унтраасан эсэх,  усны карант хаагдсан эсэхийг шалгана.

Аюул осолд үзүүлэх анхны тусламж:

1.       Бие дээрээ сулруулсан хүчил дусаавал эхлээд усаар сайтар угааж дараа нь натрийн бикарбонатын уусмалаар саармагжуулна. Хэрэв бие дээрээ концентрацитай хүхрийн хүчил дусаавал юуны түрүүнд  хуурай хөвөнгөөр болгоомжтой зайлуулж дараа нь угаана.

2.       Бие дээрээ идэмхий шүлт асгавал усаар сайн угааж дараа нь сулруулсан цууны эсвэл нимбэгний хүчлээр угаана.

3.       Хэрэв арьсан дээрээ фенол, бром гэх мэтийн цочроогч бодис дусаавал шархалсан газрыг нь тохирох уусгагчаар \ спирт, бензол, керосин, эфир гэх мэт \ угаана.

4.       Хлор, бром, азотын ислээр хордсон тохиолдолд аммиакийн сулруулсан уусмалын уурыг үнэртэж амьсгалах мөн сүү уух хэрэгтэй.

5.       Бага зэргийн түлэгдэлт ба улайлтаас хамгаалахын тулд түлэгдэлтээс хамгаалах тостой хөвөн тавьж сулхан бооно.

6.       Хүчил, бромын ус арьсанд түсч химийн түлэгдэлт илэрвэл эхлээд усаар сайн угааж 3%-ийн содын уусмалаар зайлж, тос буюу вазелин түрхэж бооно.

7.       Хэрэв нүдэнд хүчил үсэрвэл усаар угааж дараа нь содын шингэрүүлсэн усаар дахин угаагаад усаар угаана.

8.       Нүдэнд шүлт үсэрвэл усаар сайн шавшин угааж, борын хүчлийн ханасан

9.       Гараа шилэнд зүсвэл усаар угаагаад, шилний хэлтэрхийг авч иодын спиртэн уусмал түрхэж самбайгаар бооно.

Лабораторийн эмийн санд байх зүйлс

1.       Бинт, хөвөн

2.       3-5% -ийн иодын спиртэн  уусмал

3.       1%-ийн цууны хүчлийн уусмал

4.       3%-ийн содын уусмал

5.       Борын хүчлийн уусмал

6.       Манган хүчлийн калийн ханасан уусмал

7.       Пикриний хүчлийн ханасан уусмал

8.       Глицерин

9.       Вазелин

10.    Спирт

11.    Тосон туулга

12.    Түлэгдэлтэнд түрхэх тос

Хичээлд ашиглах ном, сурах бичиг, эх сурвалжууд

1.       CD хичээл

2.       П. Орхонтуяа “ Анагаахын химийн лабораторийн гарын авлага” УБ хот 2006 он

3.       Н. Даваасүрэн “ Ерөнхий органик биш химийн лабораторийн ажил УБ хот  2000 он

Дадлагын хичээлийн сэдэв:

2. Ходоодны шүүсний ерөнхий хүчиллэгийг тодорхойлох

Дадлагын хичээлийн зорилго, зорилт

• Саармагжих аргын мөн чанартай танилцах
• Ацидиметрийн ба алкалиметрийн аргатай танилцах
• Эквивалент хуулиар тооцоо хийх
• Уусмалын рН-ийг тодорхойлох чадвартай болох

Дадлагын хичээлийн үндсэн агуулага:

Ходоодны шүүсний рН-ийг тодорхойлох нь ходоодны янз бүрийн өвчнийг оношлоход чухал үүрэгтэй. Ходоодны шүүсний ерөнхий хүчиллэг нь давсны хүчил ба хүчиллэг фосфат, органик хүчлүүдээр тодорхойлно. Эрүүл хүний ходоодны шүүсний хүчиллэгийг рН=1,7-1,3 байдаг ба рН 7 бол гиперцидоз гэх ба рН 1,3 бол гипоцидоз гэнэ. Ходоодны шүүсний хүчиллэг чанар 100 мл шүүгдсэн ходоодны шүүсийг саармагжуулахад зарцуулагдаж байгаа 0,1н шүлтийн уусмалын эзлэхүүнээр тодорхойлогдоно.

                Хичээлд ашиглах ном сурах бичиг, бусад эх сурвалжууд

1.       П. Орхонтуяа “ Анагаахын химийн лабораторийн хичээлийн дадлагын аргачлал 2008 он

2.       Ш. Лянхуа Клиник лабораторийн шинжилгээ УБ 1976 он

Оюутны зүгээс хангах бэлтгэл

Хэрэглэгдэх бодис, багаж хэрэгсэл

0,1н NaOH, шүүгдсэн ходоодны шүүс, 0,5%-ийн метилоранж, фенолфталейн, колбо бюретка

Туршилтын аргачлал:

• Титрийн колбонд 10мл шүүгдсэн ходоодны шүүж авна.
• 0,5%-ийн метилоранж хийж, спиртэн уусмал 1-2 дуслыг дусаахад улаан өнгө үүснэ.
• Уусмалын өнгийг 0,1н натрийн шүлтийн уусмалаар тод шар өнгөтэй болтол титрлэх ба чөлөөт давсны хүчил бүрэн титрлэгдэнэ.
• Дараа нь уусмал руу фенолфталейны уусмалаас 1-2 дуслыг дусааж тогтвортой ягаан өнгө үүстэл NaOH-аар титрлэнэ. Энэ үлдэгдэл хүчлийг тодорхойлно.

Дадлагын хичээлийн сэдэв: 3 Шээсэнд хлорын хэмжээг тодорхойлох

Дадлагын хичээлийн зорилго, зорилт:

·         Аргентометрийн аргаар Cl- -ийн ионыг тодорхойлох

·         Шээсэн дэх хлорын хэмжээ өөрчлөгдөхөд бөөрний хэвийн үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөх.

Дадлагын хичээлийн үндсэн агуулага:

Хоногт эрүүл хүний шээсээр 10-15 гр хлоридууд ялгаран гардаг. Шээсэнд хлор ихсэх нь кали, натри, магни, аммони, кальцын давсны хэлбэрээр ялгардаг. Шээсэн дэхь хлорын хэмжээ хэвийн хэмжээнээс их бага байх тохиолдолд бөөрний үйл ажиллагаанд өөрчлөлт орсонд тооцно.

               

Ашиглагдах ном, сурах, бичиг, эх сурвалжууд:

1. П.Орхонтуяа “ Анагаахын химийн лабораторийн хичээлийн дадлага аргачлал 2008 он.
2. Ш. Лянхуа Клиник лабораторийн шинжилгээ УБ 1976 он.

Оюутны зүгээс хангах бэлтгэл:

Хэрэглэгдэх бодис, багаж хэрэгсэл:

5%-н K₂Cr₂O₄, 0,1 AgNO₃, 0,1 NaOH 

Туршилтын аргачлал:

• 10 мл шээсийг 100 мл колбонд хий
• 1-2 дусал фенолфталейн дусаа
• 0,1н NaOH –н уусмалаар сул ягаан өнгөтэй болтол саармагжуул
• Дараа нь хуваарь хүртэл нэрсэн усаар дүүргэ.
• Бэлтгэсэн уусмалаас 10мл-г титрийн колбонд ав.
• 1-2 дусал 5%-ийн K₂Cr₂O₄-н уусмалаас дусахад тод шар өнгө үүснэ.
• 0,1н AgNO₃-н уусмалаар уусмалын өнгийг сул шар өнгөтэй болтол титрлэнэ.
• Титрлэлтийг 4-с доошгүй удаа давтан явуулна.

№	Y шээс мл	YK2Cr2O7 дусал	YAgNO3 мл	Cl- хэмжээ
1
2
3
4

Дадлагын хичээлийн сэдэв: 4 Комплексонометрийн аргаар усны хатуулаг тодорхойлох

Дадлагын хичээлийн зорилго, зорилт:

·         Комплексонометрийн аргын мөн чанартай танилцах

·         Ундны усны хатуулаг тодорхойлох

Дадлагын хичээлийн үндсэн агуулага:

Комплексонометрийн арга: Комплексонометрийн арга нь 2 ба түүнээс дээш валенттай металл ба аминополикарбон хүчлийн уламжлалт нэгдлийн хооронд урвал явагдсаны дүнд дотоод комплекс нэгдэл үүсэх урвалд тулгуурлана. Ажлын уусмалаар трилон Б буюу этилендиаминотетрацууны хүчлийн динатрийн давсын 0,1н уусмалыг хэрэглэдэг. Эквивалент цэгийг эрихром хар индикотороор тодорхойлдог. Энэхүү индикатор нь эквивалент цэгийн үед шинжилж буй бодистой трилон Б дотоод комплекс нэгдэл үүсгэж, индикатор чөлөөт байдлаар ялгарч түүний өнгөөр эквивалент цэгийг олно.

Хичээлд ашиглагдах материал :

1. Н. Даваасүрэн “ Хими “ УБ хот 2005 он
2. Н. Даваасүрэн “ Ерөнхий, органик биш химийн лабораторийн ажил
3. П. Орхонтуяа “ Анагаахын химийн лабораторийн хичээлийн дадлага аргачлал 2008 он.
4. Ш.Лянхуа Клиник лабораторийн шинжилгээ УБ 1976 он

Оюутны зүгээс хангах бэлтгэл:

Хэрэглэгдэх бодис, багаж хэрэгсэл:

0,1н трилон Б, эрихром индикатор, аммиакийн буфер уусмал, шувтан колбо -100мл, нэрсэн ус,  ундны усны дээж.

Туршилтын аргачлал:

• Шинжилгээнд авч буй уснаас 50 мл-ийг шувтан колбонд авна.
• 5мл аммиакийн буфер уусмал 0,03 гр эрихром хар индикатороос нэмнэ.
• 0,1н трилон Б ажлын уусмалаар титрлэнэ.
• Титрлэлтийн үед дотоод комплекс үүсэх процесс явагдаж эквивалент цэг тодорхойлогдоно. Усны хатуулгийг дараах томъёогоор тооцоолно.

Дадлагын хичээлийн сэдэв: Талхны хүчиллэг тодорхойлох

Дадлагын хичээлийн зорилго, зорилт:

·         Комплексонометрийн аргын мөн чанартай танилцах

·         Ундны усны хатуулаг тодорхойлох

Дадлагын хичээлийн үндсэн агуулага:

Хичээлд ашиглагдах материал :

5. Н. Даваасүрэн “ Хими “ УБ хот 2005 он
6. Н. Даваасүрэн “ Ерөнхий, органик биш химийн лабораторийн ажил
7. П. Орхонтуяа “ Анагаахын химийн лабораторийн хичээлийн дадлага аргачлал 2008 он.
8. Ш.Лянхуа Клиник лабораторийн шинжилгээ УБ 1976 он

Оюутны зүгээс хангах бэлтгэл:

• Хэрэглэгдэх бодис, багаж хэрэгсэл: 25 гр талх, филтрийн цаас, юүлүүр, пипетка, шувтан колбо, шилэн савх, стакан,  фенолфталейн, 0,1 натрийн шүлтийн уусмал

Туршилтын аргачлал:

• 25 гр талх ав
• 0,01 гр талхыг стаканд хий
• 250 мл нэрсэн ус хий
• Шилэн савхаар хутга
• Хэсэг хугацаагаар хөдөлгөөнгүй тавь
• Дээд хэсэгт ялгарсан шингэний 1/3-ийг шүү
• Шүүгдсээс 50 мл-ийг колбонд ав
• 2-3 дусал фенолфталейн нэм
• Натрийн шүлтийн уусмалаар ягаан өнгөтэй болтол титрлэ

Бие дааж ажиллах бодлого, дасгал

1.       Хортой ба муухай үнэртэй бодистой ажиллах туршилтыг хаана явуулах вэ?

2. Бодисыг яаж үнэрлэх вэ?
3. Лабораторийн алтан дүрмийг бичнэ үү?
4. Арьс, хувцас эсвэл нүдэнд хүчил ба шүлт дусаавал ямар арга хэмжээ авах вэ?
5.  Сургуулийн химийн лабораторийн шалан дээр бага хэмжээний давсны хүчил асгарчээ. Хичээлийн төгсгөлд бүгд ууршсан байлаа. Хлорт устөрөгч нь хүчтэй хордуулагч бөгөөд амьсгалахад сэрвэгнүүлэх үйлчилгээтэй ч сургагчдад ямар ч эвгүй үнэр мэдрэгдээгүй байна. Хэрвээ хий байдалд шилжсэн хлорт устөрөгчийн масс  1,0 гр-тай тэнцүү бол хичнээн молекул хлорт устөрөгч агаарт байна вэ?   [1.6*10²²]
6. Химийн лабораторид байрлах сорох шүүгээний цонх болон хаалга ихэвчлэн аммоны хлорид NH₄Cl талстаас тогтох цагаан тунадасаар хучигдсан байдаг. Лабораторийн агаарт байнга аммиак, хлорт устөрөгч байдгаас энэхүү нэгдэл үүсдэг. 5гр аммонийн хлорид үүсгэх эдгээр хийн эзлэхүүний \х.н\ болон бодисын тоо хэмжээг тооцоол. [2л хий тус бүр 0,09 моль ]
7. Химийн лабораторит шүлтээр түлэгдсэн арьсны хэсгийг эхлээд усаар угааж дараа нь нэг хувийн цууны хүчлийн уусмалаар саармагжуулдаг. Цууны хүчлийн 1%-ийн 600гр уусмал бэлтгэхийн тулд 60%-ийн цууны хүчлээс хэдэн гр авах вэ?  [10гр ]
8. Атомын орбиталь гэж юу вэ? Атомын элетрон бүрхүүл дэх элетроныг тодорхойлдог квантын дөрвөн тоог нэрлэнэ үү? Бүх квантын тоогоороо ижилхэн электрон байдаг уу?
9. Хичнээн ширхэг атомыг эгнүүлэн өрөхөд 1м урттай болох вэ? Хүний биеийн атомыг эгнүүлэн байрлуулбал хэр урт болох вэ?
10. Хүний бие ойролцоогоор хичнээн атомаас тогтох вэ?
11. Устөрөгчийн  молекул дээр холбогч оргбиталь, үл холбогч \ сийрэг\ орбиталь, холбооны урт, холбооны энерги гэсэн ойлголтуудыг тайлбарлана уу?
12. С-С дан болон С = С давхар холбооны ялгааг нэрлэнэ үү?
13.    NaI, H₂S, FeCl₃, CH₃NH₂, CCl₄ нэгдлүүдийг ионы ба ковалент холбоонд холбогдсон байдлаар нь бичнэ үү?
14. Менделеевийн үелэх системийн ямар элементүүд комплекс нэгдэл үүсгэх шинж чанартай вэ?
15. Давхар ба комплекс давсны ялгаа юу вэ?
16. Комплекс нэгдэлд ямар хэсгүүд лигандын үүрэг гүйцэтгэдэг вэ?
17. Комплекс нэгдлүүдийг нэрлэ.

A.      K₂Na[Co(NO₂)₆]          B. [Cu(NH₃)₄]SO₄

18. Дараах комплекс нэгдлүүдийн ион болон диссоциацлагдах тэгшитгэлийг бич.

A.      KAl(SO₄)₂    B. Na₃[Ag(S₂O₃)₂]     C. [Cd(NH₃)₄]Cl₂ 

19. Мөнгөний хлорид аммиакийн уусмалд уусдаг. Үүссэн диаминмөнгөний (1) комплексийн томъёог бичнэ үү?
20. Комплексийн химийн тэнцвэр болон задралын үеийн масс үйлчлэлийн хуулийг илэрхийлнэ үү? Задралын тогтмол ямар утгатай байх вэ?
21. Дараах тэмдэглэгээ болон ойлголтуудыг тайлбарлана уу? Химийн тэгшитгэл анхны бодис – бүтээгдэхүүн – масс хадгалагдах хууль- цэнэг хадгалагдах хууль- бодисын тоо хэмжээ – гомоген тэнцвэр- эргэдэг урвал- тэнцвэрийн тогтмол- Ле Шатальегийн зарчим-урсах тэнцвэр- хаалттай систем- нээлттэй систем.
22. Хаалттай болон нээлттэй системийн ялгаа юунд орших вэ? Хүн ямар системд хамаарах вэ? \ Анагаахын хими -1, хуу 103-105 \
23. Хэрэв хүний биеийн халуун 36,6  градусаас 27 градус хүртэл буухад глюкозын исэлдэх урвалын хурд хэд дахин багасах вэ?

\у=-1.3\ [12.4 дахин ]

24. Уусмал гэж юу вэ?  Тарилгын уусмалыг яаж бэлтгэх вэ?
25. Гетероген тэнцвэр гэж юу вэ? Хоёр жишээ дурьдана уу?
26. Хүний цусны осмос даралт хэд вэ?
27. Зарим өвчний үед хүний шээсний хэмжээ ихсэж осмомолийн концентраци нь 0,06 осмомоль\л болж буурдаг. 310⁰К температуртай ийм шээсний осмос даралтыг олж цусны сомос даралттай \760 кПа\ харьцуулж дүгнэлт гаргана уу?  \ Ашиглах томъёо П=R*C*T \  [154,6 кПа    цус \ шингэрсэн шээсний осмос даралт цусны плазмын осмос даралтаас олон дахин бага байна. ]
28. Эмнэлгийн практикт цус орлуулах шингэн болгож 100 мл тарианы усанд 0.5ãð NaCl, 0.1ãð HCL, 0.4ãð NaHCO₃ уусгаж бэлтгэсэн “ Гурван давс “ нэртэй уусмалыг хэрэглэдэг. Энэ уусмалын ионы хүч ямар байх вэ? [0,146 моль\л]
29. Тунадас уусалтын үржвэр гэж юу вэ?
30. Уусалтын үржвэрийн ямар утганд тунадас үүсэх вэ?

A.      K₂CrO₄          B. KCl             C. (NH₄)₂C₂O₃            D. NaOH

31. Усны ионы үржвэр гэж юу вэ?
32. Индикатор гэж юу вэ? Өнгө хувирах хязгаарыг хэрхэн тодорхойлдог вэ?
33. Хүний биеийн хүчил-суурийн тэнцвэрийг ямар ямар эрхтэн зохицуулдаг вэ?
34. Нулимсны шингэний рН=7.4 бол түүний найрлага дахь устөрөгч ионы концентраци ямар байх вэ?
35. Цусан дахь гидроксид ионы концентраци 5,63*10^-7 моль\л бол устөрөгч ионы концентрацийг бодож ол.
36. Хүний ходоод хүчиллэг орчинтой гэж үзвэл, өвчтөнд          агуулсан эмийн бэлдмэлүүдийг нэг уулгаж болох уу?
37. Нэг өвчтөнд алтан шүднийхээ дэргэд амальгам ломбо тавиулсан байхыг харвал эмч юуны талаар бодол хийх ёстой вэ?
38. Фотохимийн урвал гэж юу вэ? Жишээ бич
39. Äàðààõ èñýëäýí àíãèæðàõ óðâàëóóäûã èîí ýëåêòðîíû áà ýëåêòðîíû áàëàíñûí àðãààð òýíö¿¿ë.

A.      NaBr+ MnO2+H2SO4  =      C. Na2S+KMnO4+HOH=

B.       Na2S+KMnO4+H2SO4 =      D. Na2S+KMNO4+KOH=

40. Áèîõèìèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õàæóóãèéí á¿ëãèéí 5 ýëåìåíòèéã íýðëýíý ¿¿?
41. Àìüäðàëûí ¿åëýõ ñèñòåì îéðîëöîîãîîð õè÷íýýí ýëåìåíò àãóóëäàã âý?
42. Õ¿íèé áèåèéí ìàññûí èõýíõèéã á¿ðä¿¿ëäýã 4 ýëåìåíòèéã íýðëýíý ¿¿?
43. 3 áà 4-ð ¿íäñýí á¿ëãýýñ áèîõèìèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 4 ýëåìåíòèéã íýðëýíý ¿¿?
44. Äàíãààðàà áîëîí íýãäëèéí áàéäëààð õîðòîé ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëäýã ãóðâàí ýëåìåíòèéã íýðëýíý ¿¿?
45. ßìàð ýëåìåíòèéã ìèêðî ýëåìåíò ãýõ âý? Ìåòàëë áà ìåòàëë áèøýýñ òóñ á¿ð õî¸ð ìèêðî ýëåìåíòèéã íýðëýíý ¿¿?
46. Êàëüöèéí õëîðèäûí óóñìàëûã ýìíýëýãò öóñ òîãòîîõîä õýðýãëýäýã. Õýðýâ 100 ìë óóñìàëä 5ãð CaCl2*6H2O  àãóóëæ áàéãàà óóñìàëààñ íýã àìíû õàëáàãààð (15ìë) óóâàë áèå ìàõáîäèä