Эдийн засгийн онолын үндэс хичээлийн оюутны хөтөч

Оюутны хөтөч

1.1.  Õè÷ýýëèéí íýð:                                       Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿íäýñ

                1.1.1.  Õè÷ýýëèéí èíäåêñ:                                FNU-112

                1.1.2. Õè÷ýýëèéí áàãòààìæ :           3êðåäèò öàã Лекц24 цаг.Семинар16 цаг.

                                                                                                Бие даалт 32 цаг

                1.1.3. Хичээллэх хугацаа:    16 долоо хоног

1.2. Хичээл орох тэнхим:                              Ерөнхий эрдмийн тэнхим

1.3. Õè÷ýýëèéí òîâ÷ òîäîðõîéëîëò:

“Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿íäýñ” õè÷ýýë íü ìàêðî, ìèêðî ò¿âøèíä àæ àõóéí ñóáüåêò¿¿äèéí  ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû õºãæèë, õºäºë㺺í, ìåõàíèçìûí õóóëü ç¿éí òîãòëûã ñóäëàí, ºäºð òóòìûí ¿éë ÿâö, òºðèéí áîäëîãûí îíîë, àðãà ç¿éã òîäîðõîéëäîã øèíæëýõ óõààí áèëýý.

1.4.  Õè÷ýýëèéí çîðèëãî:

Ýíý õè÷ýýëýýð ýäèéí çàñãèéí óõààíû îíîëûí ñóóðü îéëãîëòóóäûã ýäèéí çàñãèéí ìàêðî, ìèêðî ò¿âøèíä îëãîíî.

1.5. Хичээлийн зорилт:

Îð÷èí ¿åèéí çàõ çýýëèéí ¿íäñýí àñóóäàë, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâö, õóóëü ç¿é òîãòîë, ìåõàíèçìûí òàëààðõè ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã ýçýìø¿¿ëæ, çàõ çýýëèéí áà òºðèéí ìåõàíèçìûí óÿëäàà õîëáîî, òºðèéí áîäëîãûí ìºí ÷àíàð, ¿ð ä¿í, õàíäëàãàòàé òàíèëöóóëíà.

1.6. Багшийн зорилт

§  Хичээлийн бүрэн агуулгыг хамарсан мэдлэгийг багш, оюутны хамтын ажиллагаан дээр тулгуурлан олгох

§  Хичээлийн хөтөлбөрийн хүрээнд тодорхой жишээн дээр тайлбарлах

§  Оюутны бие даасан ажиллагааг, сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлэх

1.7. Оюутны зорилт

§  Хичээлд бүрэн оролцох

§  Хөтөлбөрийн дагуу бие даалтын ажил, даалгаврыг гүйцэтгэх

§  Хөтөлбөрийн стандартыг хангах

§  Хөтөлбөрийн дагуу суралцаж, асуудал дэвшүүлэх арга барилаа сайжруулах

1.8. Çàéëøã¿é ýçýìøâýë çîõèõ ìýäëýã:

Îð÷èí ¿åèéí çàõ çýýëèéí òóëãóóð ¿íäýñ, ìåõàíèçì, çàð÷èì, ¿íäñýí íºõöºë,  òºðºë, õýëáýðèéí òóõàé ìýäëýã áîëîâñðîë ýçýìøèõ, çàõ çýýëèéí òýíöýë, ¿íý á¿ðäýëò, èíôëÿö, àæèëã¿éäýë, àëáàí òàòâàð, çýýë, ñàíõ¿¿, ñàíãèéí áîäëîãî, ¿íäýñíèé áà äýëõèéí àæ àõóéí õàðèëöàí óÿëäàà õîëáîî, õàìààðëûí òàëààðõè ìýäëýã îëæ  àâíà

1.9. Çàéëøã¿é ýçýìøâýë çîõèõ ÷àäâàð:

Ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã, ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, çàðäàë, ¿íäýñíèé íýðýëñýí áà áîäèò íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿íèéí  èíäåêñ, èíôëÿö, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã òîîöîîëîõ àðãà áàðèëûã ýçýìøèíý.

1.10. Çàéëøã¿é ýçýìøèõ õàíäëàãà:

Оюутны бүтээлч, бие даасан үйл ажиллагаанд нөлөөлөн дэм үзүүлж, эрэлт, хэрэгцээ, хүсэл эрмэлзлэлийг судлан, сурах идэвхийг өрнүүлэх.

1.11. Лекц, семинарын хичээлийн сэдвүүд

Ä/ä	Îíîëûí ñýäâ¿¿ä	Онолын  öàã	Семинарын цаг
1	Ýäèéí çàñãèéí сэтгэлгээний үүсэл хөгжил, ñóäëàõ ç¿éë, çîðèëãî, ¿íäñýí ухагдахуунууд.	2	2
2	Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо, зах зээлийн субъектүүд		2
3	¯íèéí ìåõàíèçìûí òóõàé îéëãîëò	2	2
4	Үйлдвэрлэл,үéëäâýðëýëèéí çàðäàë áà îðëîãî	2	2
5	Чөлөөт өрсөлдөөн ба монополь	2
6	¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñийн зах зээл.	2	2
7	Орлого хуваарилалт, ядуурал		2
7	Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäал,үзүүлэлтүүд, нийт эрэлт, нийт нийлүүлэлт	2	2
8	Хуримтлал, хýðýãëýý õºðºí㺠îðóóëàëò	2
9	Мºíãº,мөнгөний бодлого áàíêíû үйл ажиллагаа	2
10	Ñàíõ¿¿, зээл,  төсөв, тàòâàðûí áîäëîãî	2
11	Àæèëã¿éäýë áà èíôëÿöè	2	2
12	Îëîí óëñûí ýäèéí çàñàã, олон улсын худалдаа	2
13	Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, хөгжлийн үзэл баримтлал	2
	Нийт цаг	24	16

1.12. Семинарын хичээл явагдах танхим:             209 тоот танхим

1.13. Лекцийн хичээлийн хөтөлбөр:

Бүлэг 1. Эдийн засгийн ухааны ерөнхий  асуудлууд

Сэдэв- 1. Эдийн засгийн сэтгэлгээний үүсэл, хөгжил, эдийн засгийн үндсэн ухагдахуун.

Эдийн засаг гэж юу вэ? Эдийн засгийн ухааны үүсэл, хөгжил, үйлдвэрлэл, хуваарилалт, солилцоо, хэрэглээ, эдийн засгийн ухааны судлах зүйл, арга, эдийн засгийн үр ашиг, үйлдвэрлэлийн боломжийн  хязгаар, алдагдсан боломжийн өртөг, эдийн засгийн тогтолцоо, хэв маяг, өмчийн тухай үзэл баримтлал.

Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíûã  ñóäëàõ øààðëàãà.

Ø  Ýäèéí çàñãèéí áîäèò õóóëü ç¿é òîãòëóóäûã òàíèí ìýäýæ, ¿éë àæèëëàãààíäàà çºâ îíîâ÷òîé õýðýãëýæ ñóðàõûí òóëä

Ø  Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí íºõöºëä á¿õ õ¿í àæ àõóé ýðõëýõ ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººòýé áîëæ  áàéãàà ó÷èð

Ø  Õýðýãëýã÷èéí õýðýãöýý òîî, ÷àíàðûí õóâüä áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ó÷èð

Ø  Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí  ¿ñðýíã¿é õºãæëèéí ¿ð ä¿íä á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã õÿìäðóóëæ, ¿éëäýðëýëèéí àðãà òåõíîëîãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ  áàéãàà ó÷èð

Ø  Õ¿í ºäºð òóòàì  ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ  áàéäàã  ó÷èð

Ø  Ýäèéí çàñàã óëàì á¿ð íýýëòòýé, îëîí óëñûí øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ áàéãàà ó÷èð

Ø  Íèéãìèéí õàðèëöààíû ñóóðü íü ºì÷èéí õàðèëöàà áóþó ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà áàéäàã ó÷èð

Ø  Öàã õóãàöààíû áîëîí ìýäýýëèéí õóâüä áàéíãà õóðäàí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà çàõ çýýëèéí íºõöºëä îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàæ  ñóðàõ

Ø  Ýäèéí çàñãèéí íººö¿¿ä ( ãàçàð, õºäºëìºð, êàïèòàë ) õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã ó÷èð õóâèëáàðóóäààñ çºâ îíîâ÷òîéã ñîíãîõûí òóëä

Ñóäëàõ ç¿éë .

·         Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã íü õ¿ì¿¿ñèéí áàéíãà ºñºí íýìýãäýõ áàéãàà õýðýãöýýã, ýäèéí çàñãèéí õÿçãààðëàãäìàë  íººöººð ÿàæ ¿ð àøèãòàé õàíãàõ âý? ãýäýã àñóóäëûã ñóäàëíà.

·         ͺ㺺 òàëààñ õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã ñóäàëíà

·         ̺í àëèâàà ýäèéí çàñàã íèéãýì äýõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýë, õóâààðèëàëò, ñîëèëöîî, õýðýãëýýã ñóäàëäàã.

Ýíý á¿ãäýýä ¿íäýñëýí:

Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ãîë çîðèëãî íü õÿçãààðëàãäìàë öººö áàÿëãààð        , õ¿ì¿¿ñèéí áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéäàã õÿçãààðã¿é èõ õýðýãöýýã õýðõýí õàìãèéí àøèãòàé õàíãàõ àñóóäàë áºãººä õ¿ñëýý õàíãàõ îðîëäëîãîä íººö õýðõýí ¿éë÷ëýõ áîëîëöîîã ñóäàëíà.

ͺ㺺 òàëààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã áîë õÿçãààðëàãäìàë öººö       áàÿëãààð , õ¿ì¿¿ñèéí  õÿçãààðã¿é èõ õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä íèéãìèéí              ç¿ãýýñ õèéõ ñîíãîëòóóäààñ ñóäàëæ øèéäâýð ãàðãàõ óõààí ìºí.

Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã õàìðàõ õ¿ðýýíýýñ íü õàìààðóóëààä:

1. Ìèêðî ýäèéí çàñàã
2. Ìèêðî ýäèéí çàñàã ãýæ õóâààí àâ÷ ¿çäýã.

Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëîõäîî ïîçèòèâ áîëîí íîðìàòèâ ýäèéí çàñãèéí àðãà ç¿éä òóëãóóðëàíà.

Ïîçèòèâ( òîäîðõîé)     ýäèéí çàñàã

Ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäëèéí çàãâàð áîëîâñðóóëæ, òóðøèí øàëãàõ çàìààð  òàéëáàðëàõûã õýëíý. Ïîçèòèâ ýäèéí çàñãèéí èõýíõ ¿íäýñëýë¿¿ä ìàðãààíã¿é áàòëàãäàæ, íîòëîãäñîí ç¿éë áàéäàã.

Íîðìàòèâ ( çîðèöóóëàõ) ýäèéí çàñàã

Ýäèéí çàãèéã òàéëáàðëàñíû ¿íäñýí äýýð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã õýëíý.

Ýíä óã àñóóäàë ÿìàð áàéõ ¸ñòîéã çààíà. Áîëîâñðóóëñàí ¿çýë áàðèìòëàëûã ïðàêòèêò õýðõýí, ÿìàð àðãà çàìààð õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé çºâëºìæ, øèéäâýð ãàðãàõûã õýëíý.

Ñóäàëãààíû àðãà.

Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àðãà íü  ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí õóóëèóäûã òàíèí ìýäýæ, õÿçãààðëàãäìàë íººöèéí òàëààð îëîí ÿíçûí õóâèëáàð ãàðãàæ, ò¿¿íýýñ ñîíãîëò õèéæ çºâ øèéäâýð ãàðãàõàä òóñàëíà.

Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àðãóóäàä:

·           Òàíèí ìýäýõ¿éí äèàëåêòèê àðãà – ýäèéí çàñãèéí á¿õ þìñ ¿çýãäýë õîîðîíäîî õîëáîî õàìààðàëòàé áàéíãà ººð÷ëºãäºí õºãæèæ áàéõ . ¯¿íä: Èíäóêöè, äåäèêöè àíàëèç, ñèíòåç , ëîãèê ãì

·           Øèíæëýõ óõààíû õèéñâýðëýëòèéí àðãà

·           Ãðàôèê áà çàãâàð÷ëàëûí àðãà

·           Ìàòåìàòèê áà ñòàòèñòèêèéí àðãóóä

·           Àæèãëàëò áà òóðøèëòûí àðãóóä ã.ì

Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã äàðààõ àðãà õýðýãëýãäýõ¿¿íýýð èëýðõèéëíý.

·         ¯ãýýð èëýðõèéëýõ àðãà - ýíý íü ãîë òºëºâ òîäîðõîéëîëò, òîìú¸îëîë, òàéëáàðûí õýëáýðòýé áàéõ.

·         Òîîí õ¿ñíýãòýýð èëýõðèéëýõ àðãà –ýíý íü ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé þìñ ¿çýãäëèéí õîîðîíäûí õîëáîî, õàìààðëûí ººð÷ëºëòèéã òóñãàñàí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õýëáýðòýé áàéõ

·         Ãðàôèê àðãààð èëýðõèéëýõ – ýíý íü ýäèéí çàñãèéí õîîðîíäîî õàìààðàë á¿õèé ¿çýãäëèéí ãðàôèê ä¿ðñëýë

·         Àíàëèòèê èëýðõèéëýë – ýíý íü ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé ¿çýãäëèéí ººð÷ëºëòèéí ç¿é òîãòëûã òóñãàñàí ôóíêöè, ìàòåìàòèê çàãâàðûí õýëáýðòýé áàéõ.

Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí îéëãîëòóóä.

• Ýäèéí çàñãèéí íººö
• ¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëëàëòòàé íººö
• ¯éëäâýðëýëèéí  íººö

·         Àëäàãäñàí áîëîìæèéí ºðòºã

·         ¯éëäýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóé

·         Õýðýãöýý

Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíûã ñóäàëñíû à÷ õîëáîãäîë.

• Ýäèéí çàñãèéí áîäèò õóóëèóäûí ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäýæ, àëèâàà óëñ îðíóóä áîäèò õóóëèéí äàãóó ýäèéí çàñãàà ¿ð àøèãòàéãààð çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé áîëîõ áà èíãýñíýýð àðä îëíû àìüäðàë õàнãàëóóí, òºð óëñ íü  õ¿÷èðõýã õºãæèíã¿é áàéõ ¿íäñýí íºõöºë á¿ðäýíý.
• Õóâü õ¿íèé òóõàéä ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäëèéí ó÷èð øàëòãààí ç¿é òîãòëûã  òàíèí ìýäýæ, àæ àõóéãàà ýðõëýõäýý àøèãëàõ ¿ð ºãººæèéã íü äýýøë¿¿ëýõ çàìààð àõóé àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî.
• Õîâîð õîìñ õÿçãààðëàãäìàë íººö õºðºíãºòýé åðòºíöºä àìüäàð÷ áàéãàà íºõöºëä àëõàì òóòàì òîõèîëäîõ îëîí õóâèëáàðóóäààñ ñîíãîëò õèéõ àñóóäàëòàé òóëãàðàõ áºãººä çºâ øèéäâýð ãàðãàõàä ÷óõàìõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí òóñàëíà.

                                                Àøèãëàõ íîì.

                 À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 7-20õ

                 Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 5-17õ

                 Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2-19, 40-46õ

Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë   ïðàêòèêèéí ¿íäýñ ÓБ1997. 6 –18х

Бүлэг 2.  Микро эдийн засгийн асуудлууд.

Сэдэв- 2. Зах зээлийн судалгаа, ¿íý, эрэлт, нийлүүлэлт.

-          Зах зээлийн тодорхойлолт, эрэлт, эрэлтийн хууль, эрэлтэнд нөлөөлөх хүчин зүйлс, эрэлтийн мэдрэмж, нийлүүлэлт, нийлүүлэлтийн хууль, нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх хүчин зүйлс, нийлүүлэлтийн мэдрэмж, зах зээлийн тэнцэл.

Çàõ çýýëèéí òóõàé îéëãîëò.

·         Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, ¿éëäâýðëýã÷, õýðãëýã÷äèéí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººíä òóëãóóðëàí ¿éëäâýðëýëèéí àðãûã ñîíãîñîí, ¿éëäâýðëýëèéí íººöèéí áîëîí îðëîãûí õóâààðèëàëòûã çîõèöóóëàõ ìåõàíèçìûã çàõ çýýë ãýæ îéëãîæ áîëíî.

·         Çàõ çýýë ãýæ ¿éëäâýðëýã÷ áà õýðýãëýã÷, á¿òýýãäýõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý, ¿íèéí òàëààð õàðèëöàí òîõèðîëöîæ òýäãýýðèéã ñîëèëöîæ áàéäàã íýã õýñýã íóòàã äýâñãýðèéã õýëíý.

·         Çàõ çýýë ãýæ áèå äààí øèéäâýð ãàðãàæ áàéãàà àæ àõóé ýðõëýã÷ ñóáúåêò¿¿äèéí õàðèëöààíû õýëáýðèéã  îéëãîæ áîëíî.

·         Çàõ çýýë - ¿éëäâýðëýëèéã óäèðäàõ íýã àðãà.

·         Çàõ çýýë õóäàëäàã÷ õóäàëäàí àâàã÷äèéí õîîðîíäûí ýäèéí çàñãèéí  ýðõ ÷ºëººòýé, øóóä õàðèëöàà.

Çàõ çýýëèéí ¿íý.

·         Á¿òýýãäýõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý, ÷àíàðò òîõèðñîí òºëáºðèéí õýìæýýã ¿íý ãýíý.

·         ªðòãèéí ìºíãºí èëýðõèéëëèéã ¿íý ãýíý.

·          ¯íý ãýäýã áîë òóõàéí ç¿éëèéã õóäàëäàí àâàõ, ºãºõºä èëýðäýã ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí òýõöâýðèéã òîäîðõîéëîã÷ ìºíãºí ¿íýëýìæèéã õýëíý.

¯íý çàõ çýýëä äàðààõ ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý.

1.       ¯éëäâýðëýëèéã èäýâõèæ¿¿ëýõ  õýðýãñëèéí

2.       Õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã îíîâ÷òîé õóâààðèëàõ áà òýíöýòãýõ

3.       Õýðýãöýýò ãàçàð íü õÿçãààðëàãäìàë  íººöèéã  øèëæ¿¿ëýõ

4.       ͺºöèéí ¿ëäýãäýëä õÿíàëò òàâèõ õýðýãñëèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

¯íèéí òºðºë:

                                                       1.      ¯éëäâýðèéí ãàçðûí ¿íý

¯Ã¯ = Äóíäàæ çàðäàë + Àøèã

                                                       2.      Áººíèé ¿íý

Á¯= ¯Ã¯ + Äóíäàæ çàðäàë + Àøèã

                                                       3.      Æèæèãëýíãèéí ¿íý

Ư= Á¯ + Äóíäàæ çàðäàë + Àøèã

¯íèéí  õýëáýð¿¿ä.

·         ßëãàâàðòàé ¿íý

·         Áîðëóóëàëòûí óðàìøóóëàëòûí ¿íý

·         Ãàçàð ç¿éí áàéðøëûã õàðãàëçñàí ¿íý

·         Áàðààíû íýð òºðëèéí ¿íý

·         Õîðîãäîëòîé áîëîí òîîöîîíû ¿íý

·         Øèíý áàðààíä ¿íý òîãòîîõ ã.ì

Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ñóáúåêò¿¿ä, òýäãýýðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã.

 

ªðõèéí àæ àõóé ãýäýã íü ýäèéí çàñãèéí ÿìàðâàà íýã íýã íººöèéã ýçýìøñýí áºãººä ò¿¿íèéãýý çàõ çýýëä áîðëóóëæ, îðëîãî îëæ áàéäàã õóâü õ¿í áóþó õýñýã á¿ëýã ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿ñ. Òýäíèé çîðèëãî íü õýðýãöýýãýý àü áîëîõ á¿ðýí ä¿¿ðýí õàíãàõ ÿâäàë þì.

Ï¿¿ñ áîë ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé õýìæýýíèé íººöèéã àøèãëàõ çàìààð , çàõ çýýëä çîðèóëàí òîäîðõîé òºðëèéí àæèë ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëæ áàéäàã íýãæ þì. Òýäíèé çîðèëãî íü àëü áîëîõ èõ àøèã îëîõ ÿäâàë áàéäàã

Òºð áîë óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã á¿õýëä íü óäèðäàí çîõèöóóëæ, òîäîðõîé áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéäàã áàéãóóëëàãóóä þì.

Çàõ çýýëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðãèéã òºð, çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýäýã áàéíà.

Òºðèéí çîхèöóóëàëòûí àãóóëãà íü :

1.       Çàõ çýýëèéã äýýä çýðãýýð á¿ðýí çºâ àæèëëóóëàõ íºõöëèéã õàíãàõ.

2.       Çàõ çýýëèéí õèéæ ÷àäààã¿é çàðèì ç¿éëèéã íºõºí ã¿éöýòãýõýä îðøèíî.

Çàõ çýýëèéí ýðýëò

Çàõ çýýëèéí ýðýëò ãýæ á¿òýýãäõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí  ÿíç á¿ðèéí òºâøèíä õóäàëäàí àâàã÷ààñ èõ áóþó áàãà õýìæýýãýýð õóäàëäàí àâàõàä áýëýí áàéãàà áàéäëûã õýëíý. ͺ㺺 òàëààñàà òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé õýðýãöýýã ýðýëò ãýíý.

 Çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò

Á¿òýýãäõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä ¿éëäâýðëýã÷ýýñ èõ áóþó áàãà õýìæýýãýýð íèéë¿¿ëýõýä áýëýí áàéãàà áàéäëûã çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò ãýíý. Çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëòýíä îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëíº.

Ìýäðýìæ:

Ìýäðýìæ ãýæ àëèâàà íýã àðãóìåíòûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä ôóíêöè (ýðýëò íèéë¿¿ëýëò) õè÷íýýí õýìæýýãýý𠺺ð÷ëºãäºõ ¿éë ÿâöûã íýðëýíý.ªºðººð õýëáýë,ýäèéí çàñãèéí íýã ¿ç¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä íºãºº ¿çýãäëèéí òîî,õýìæýýíä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã ìýäðýìæ ãýíý. Ìýäðýìæèéí àíãèëàë:

·            ¯íýýñ õàìààðàõ ýðýëòèéí ìýäðýìæ

·            Îðëîãîîñ õàìààðàõ ýðýëòèéí ìýäðýìæ

·            Ñîëáèëöîë ìýäðýìæ

·            ¯íýýñ õàìààðàõ íèéë¿¿ëýëòèéí ìýäðýìæ

Ìýäðýìæèéí òºðºë:

• Îãò ìýäðýìæã¿é ýðýëò
• Òºãñ ìýäðýìæòýé ýðýëò
• Ìýäðýìæòýé ýðýëò
• Ñóë ìýäðýìæòýé ýðýëò
• Íýãæ ìýäðýìæèéí ýðýëò

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 17-20õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 17-19õ

                Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãøèéí óõààí ÓÁ. 90-98õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.23-30õ

Сэдэв- 3. Үйлдвэрлэл, үйлдвэрлэлийн зардал ба орлого.

- Үйлдвэрлэл гэж юу вэ? үйлдвэрлэлийн функц, үйлдвэрлэлийн гадаад тотоод зардал, хэвийн, бүртгэлийн, эдийн засгийн ашиг, өгөөмж буурах хууль, урт ба богино хугацааны зардал, үйдвэрлэлийн зористой хэмжээ.

¯éëäýðèéí ãàçàð ãýæ ¿éëäâýðëýë ýðõëýëòèéí ¿éë àæèëëàãàíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð þì. ¯éëäâýðèéí ãàçàðò ¿éëäâýðëýëèéí øóóä ïðîöåññ ÿâàãääàã áºãººä ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð íü áîëæ áàéäàã. ¯éëäâýðèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðýýñýý õàìààð÷ ÿíç ÿíç áàéäàã. Íýëýýä îëîí îðíû õóâüä íèéòëýã áàéäàã õýëáýð¿¿ä áîë íýã õ¿íèé ýçýìøëèéí ¿éëäâýð, íºõºðëºë, êîðïîðàöè / êîìïàíè / þì.

¯éëäâýðèéí ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí áèåýý äààñàí  áàéäëûí èëðýõ ¿íäñýí õýëáýð¿¿ä íü:

·         ͺºöèéí îð÷ëûí áèå äààñàí áàéäàë

·         Ýäèéí çàñãèéí ºâºðìºö ñîíèðõîëòîé áàéãàà

·         ªºðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýñ òóñ òóñäàà íºõºí ¿éëäýðëýë ÿâóóëäàã

·         Íýì¿¿ á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýã õýñãèéã öýâýð îðëîãûí õýëáýðýýð ºâëºõ çýðýã áîëíî

Àæ àõóéí áèå äààñàí áàéäàë íü õóóëèéí ýòãýýä áîëîõ ¿éëäâýðèéí ãàçðûí ýðõ, ¿¿ðãèéí íèéëáýð öîãöñîîð èëýð÷ áàéäàã.

Õóóëèéí ýòãýýä áîëîõ ¿éëäâýðèéí ãàçðûí øèíæ¿¿ä íü :

·         Õóóëü ä¿ðìèéí äàãóó çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõ

·         Çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäýë, á¿òöèéí òºëºâøñºí áàéäàë

·         Øààðäëàãàòàé ýä õºðºíãºòýé áàéõ

·         Ýä õºðºíãèéí áèå äààñàí õàðèóöëàãà

·         ªºðèéí íýðèéí ºìíººñ àæ àõóéí ýðãýëòýä îðîëöîõ  ÿâäàë áîëíî.

¯éëäâýðèéí ãàçðûí :

Òåõíèê ýäèéí çàñãèéí òàë  / ¯éëäâýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòû õýëáýð/

·       ¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèé èæ  á¿ðäýë                                                     

·       Õºäºëìºðèéí äîòîîä       õóâààðüò ñóóðèëñàí õîðøîîëîë

·       Æèíõýíý íèéãýì÷èëñýí ¿éëäâýðèéí àíõäàã÷ ñàëáàð

·       Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð áà óäèðäëàãûí îáúåêò

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òàë / Àæ àõóé÷ëàëûí ñóáúåêò /

·       Àæ àõóé÷ëàëûí ñàëàíãèä òóñãààð ñóáüåêò

·       ªâëºõ õàðèëöààíû ñóáüåêò

·       Õóóëèéí ýòãýýä

¯éëäâýðèéí ãàçðûã òîì, äóíä, æèæèã ãýæ õóâààäàã. Æèæèã ¿éëäâýðèéã îëîí ÿíçààð àíãèëæ áîëäîã. ¯¿íä:

1. Àæèë÷äûí òîîí òàëààñ àâ÷ ¿çýõ áîëäîã.

·       Õýò æèæèã 1-10 àæèëëàãñàäòàé

·       Æèæèã      10-15 àæèëëàãñàäòàé

·       Äóíä        50-500 àæèëëàãñàäòàé

·       Òîì          500 ààñ äýýø àæèëëàãñàäòàé

2. Õèéæ áàéãàà àæèë ¿éë÷èëãýý, îðëîãîîð íü õóâààäàã. ¯¿íä :

ÀÍÓ –ä æèëèéí îðëîãî íü 50000 äîëëàðîîñ äîîø

Ãåðìàíä 25000 ìàðêààñ äîîø áîë æèæèã ãýæ ¿çäýã

3. Áàðüæ áàéãóóëàõ, çàðäëàà íºõºõ õóãàöààãààð íü õóâààäàã.

Èõýíõ îðîíä íýã æèëèéí äîòîð áàðüæ áàéãóóëààä 13 ñàðûí äîòîð çàðäëàà íºõººä àøèãòàé àæèëëàæ áàéâàë  æèæèã ¿éëäâýð ãýæ ¿çäýã áàéíà.

Æèæèã ¿éëäýð¿¿äèéí ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã.

• ØÓÒ- èéí øèíý÷ëýëèéã ¿éëäâýðëýëä  ìàø ò¿ðãýí íýâòð¿¿ëäýã
• Óëñ îðíû àæ àõóéí á¿òöèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ øèíý, øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõîä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé
• Àæèëëàõ õ¿÷íèé èë¿¿äëèéã àðèëãàæ, õºäºëìºð ýðõëýëòèéã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé

Àëèâàà ï¿¿ñèéí ýöñèéã çîðèëãî áîë àøèã îëîõ ûí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà áàéäàã. Àøèã ãýäýã íü ï¿¿ñèéí íèéò îðëîãîîñ íèéò çàðäëûã õàññàíòàé òýíö¿¿. Èéìä àøãàà íýìýãä¿¿ëýõ ãîë àðãà áîë íýã òàëààñ íèéò îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëàà áóóðóóëàõ ÿâäàë þì.

Çàðäàë ãýäýã íü  ï¿¿ñ ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõûí òóëä ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé íººöèéã õóäàëäàí àâàõàä òºëæ áóé òîäîðõîé  ìºíãºí òºëáºð þì.

  

¯éëäâýðëýëèéí

          çàðäàë             =   Ãàäààä çàðäàë + Äîòîîä çàðäàë

Çàðäëûí òºðë¿¿ä:

·       Íèéò çàðäàë / TC /

·       Òîãòìîë çàðäàë / FC /

·       Õóâüñàõ çàðäàë / VC /

·       Äóíäàæ çàðäàë

·       Íèéò äóíäàæ çàðäàë / AMC /

·       Äóíäàæ òîãòìîë çàðäàë / AFC /

·       Äóíäàæ õóâüñàõ çàðäàë / AVC /

·       Àõèó çàðäàë / MC /

¯éëäâýðèéí ãàçðûí îðëîãî

¯éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä òîãòñîí ¿íýýð áîðëóóëæ àæ àõóéí íýãæ¿¿ä çîõèõ õýìæýýíèé îðëîãî / R / îëäîã.

Íèéò îðëîãî TR

                                                TR= P*Q               P - áàðààíû ¿íý

                                                                                Q – áàðààíû òîî õýìæýý 

Äóíäàæ îðëîãî AR

                                                AR = TR / Q

 Àõèóö îðëîãî MR

                                                MR =     TR /    Q

Ашиглах ном

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 63-78õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 34-40õ

                Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 202-220õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.47-64õ

                        С. Авирмэд Микро эдийн засаг УБ.2005. 63-81х

Сэдэв- 4. Чөлөөт өрсөлдөөн ба монополь.

- Зах зээлийн загвар, цэвэр / чөлөөт/ өрсөлдөөний тухай ойлголт, цэвэр монополь, үндсэн шинжүүд, салбарт нэвтрэх бэрхшээлүүд, монополийн эсрэг хууль тогтоомж, олигополь, түүний үндсэн шинжүүд, үнэ бүрдэх зарчим, үнийн бус өрсөлдөөн, эдийн засгийн үр ашиг

                ªÐѪËĪªÍ - ãýæ òóñ òóñûí ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ                                                                ÿâöàä çàõ çýýëèéí àæ àõóéí ñóáúåêò¿¿äèéí ò¿ëõýëöýýíèé                                                           íèéãìèéí õýëáýðèéã õýëíý.

Àìüäðàëä ºðñºë人í íü ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áîëîí áàðààíû áîðëóóëàëòàíä îðîëöîõ õàìãèéí ñàéí íºõöºë áèé áîëãîõ  ¿íäñýí äýýð íýìýãäýë àøèã àâàõ çîðèëãîîð ÿâàãääàã þì.

Ï¿¿ñ¿¿äèéí çàõ çýýë äýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ àðãààñ õàìààðàí ºðñºë人íò òýìöëèéí ¿íäñýí àðãà õî¸ð òºð뺺ð èëýðíý

·         ¯íèéí ºðñºë人í ãýæ ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã áàãàñãàõ ò¿¿í÷ëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë, ÷àíàðûã ººð÷ëºõã¿éãýýð ¿íèéã íü áóóðóóëàõ çàìààð íýìýãäýë àøèã àâàõûí òºëºº òàâààð ¿éëäâýðëýã÷äèéí õîîðîíä ÿâàãäàõ òýìöëèéã õýëíý.

Òàâààðûí ¿éëâýðëýëèéí õºãæèë íü á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýë äýýð áîðëóóëàõ íºõöºëä ï¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ íºëººíèé õèð õýìæýýíýýñ õàìààðàí ºðñºë人íèé õýëáý𠺺ð÷ëºãääºãèéã íºõöºëä¿¿ëæ  ºãäºã.

·         ¯íèéí áóñ ºðëºë人í

·         Òåõíèêèéí ò¿âøèí, òàâààðûí øèíýëýã áàéäàë áà ÷àíàð

·         Îðëîõ òàâààðûã á¿òýýõ

·         Õóäàëäààíû äàðààõü òåõíèêèéí ¿éë÷èëãýý

·         Çàð ñóðòàë÷èëãàà

ªðëºë人íèé õýëáýð¿¿ä áà òýäãýýðò çîõèöñîí çàõ çýýëèéí òºëºâ áàéäëûí òºðë¿¿ä.

Òºãñ ºðñºë人í	Òºãñ áóñ ºðñºë人í
׺뺺ò ºðñººäººíèé ç/ç Çàõ çýýëèéí ¿íýíä ï¿¿ñ¿¿ä íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àääàãã¿é. Çàõ çýýëä ÷ºëººòýé îðæ, ãàð÷ ÷àäíà. Çàõ çýýëèéí ñîíãîìîë çàãâàðò íèéöíý.	Òºãñ áóñ ºðñºë人íèé ç/ç Ï¿¿ñ¿¿ä á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëàëòûí íºõöºëä íºëººëæ áîëîõ áà ýíý íü ºðñºë人íò òýìöýëä õ¿ðãýíý. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëä îðîõ íü õÿçãààðëàãäìàë. Ç/ç-èéí îð÷èí ¿åèéí çàãâàðò íèëýýä òàðõñàí.

Òºãñ áóñ ºðñºë人íò çàõ çýýë:

•  Ï¿¿ñ¿¿ä çàõ çýýëèéí ¿íýíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ
•  Çàõ çýýëä îðæ ãàðàõ ÿâäàë õÿçãààðëàãäìàë
•  ªðñºë人íèé áàéäàë õÿçãààðëàãäìàë ãýõ ìýò îíöëîãòîé áàéíà.

1. Ìîíîïîëüò çàõ çýýë

Öýâýð ìîíîïîëü ãýæ á¿õ áóþó èõýíõ ¿éëäâýðëýëèéã õÿíàëòàíäàà àâààä áàðàà áîëîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé  ¿íýíä íºëººëºõ áîëîìæèéã îëñîí çàõ çýýëèéí á¿òöèéã õýëíý. ªºðººð õýëáýë àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, áîðëóóëàëòûã äàíãààðàà íî¸ðõîã÷èéã ìîíîïîëü ãýíý.

Òîäîðõîé íýã ¿éëäâýðëýã÷ þìóó õóäàëäàí àâàã÷ çàõ çýýëèéí ¿íýíä íºëººëæ ÷àäàõóéö òèéì çàõ çýýëèéã òºãñ áóñ ºðñºë人íò çàõ çýýë ãýíý.

Ìîíîïîëèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä:

·            Òóõàéí çàõ çýýëä ãàíö ¿éëäâýðëýã÷òýé áàéõ

·            Òóõàéí ñàëáàðò íýâòðýí îðîõ áîëîëöîîã¿é áàéõ

·            Òóõàéí ï¿¿ñ ¿íýíä á¿ðýí õÿíàëò òàâèõ áîëîìæòîé áàéõ

·            Õýò ºíäºð áóþó ìîíîïîëüò àøèã îëîõ áîëîìæòîé áàéõ

·            Áàðààíû ¿íý áà çàðäëûí õîîðîíä çºðºº èõòýé áàéõ

·            Òóõàéí çàõ çýýë äýýð õºäºëìºð, ìàòåðèàë, ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã òýð á¿ð îíîâ÷òîé äàé÷ëàí àøèãëàõã¿é

·             Òóõàéí çàõ çýýë äýýð á¿õ òºðëèéí ìýäýýëýë õÿçãààðëàãäìàë áàéõ

·             ªðñºë人íò áàéäàë õààëòòàé áàéõ

·             Òóõàéí ï¿¿ñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í íü îðëîõ áîëîìæ áàãàòàé áàéõ

·            Çàð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãã¿é

·            Òóõàéí ï¿¿ñèéí ýðýëòèéí øóãàì ìýäðýìæ èõòýé áàéõ

Ìîíîïîëü íü äîîðõè õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìààð÷ áèé áîëäîã.

·            Ñàëáàðûí îíöëîãîîñ õàìààðíà. Æíü: òºìºð çàì, èðãýíèé àãààðûí òýýâýð ãì

·            Á¿òýýãäýõ¿¿íèé îíöëîãîîñ õàìààðíà

·            Òºðèéí çîõèõ ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààðíà.

·            Òóõàéí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäàë, çàõ çýýëèéí áàãòààìæòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé èõ áàéãàà ¿åä

·            ¯éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóä íýãäýæ íèéëýõ çàìààð

·            ªðñºëººíèé ¿ð ä¿íä

·            Òîäîðõîé ýðõèéí ¿íäñýí äýýð /ïàòåíò, ëèöåíç/

·            Íýãæ áàðààíä íîîãäîæ áàéãàà çàðäàë õàìãèéí áàãà áàéãàà ¿åä ãì Ìîíîïîëèéí òºðºë

1.          Õààëòòàé áóþó èë ìîíîïîëü

2.          Çàéëøã¿é áóþó ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëü

3.          Íýýëòòýé ìîíîïîëü

2. Ìîíîïîëüò ºðñºë人í á¿õèé çàõ çýýë

ßëãàâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàðüöàíãóé îëîí ¿éëäâýðëýã÷ áîðëóóëàã÷èéã ìîíîïîëüò ºðñºë人í ãýíý. ªºðººð õýëáýë åðºíõèé人 íýã ñàëáàðò õàìðàãääàã, õîîðîíäîî  òºñòýé áîëîâ÷ ÿëãààòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã, íóóö õýëöýëã¿é, õàðüöàíãóé îëîí òîîíû ï¿¿ñýýñ òîãòñîí çàõ çýýëèéã ìîíîïîëüò ºðñºë人í ãýíý.

3. Îëèãîïîëü çàõ çýýë.

                   ßëãàâàðòàé  áà ÿëãàâàðã¿é áóþó èæèë òºðëèéí áàðààíû öººí ¿éëäâýðëýã÷ áà áîðëóóëàã÷òàé  çàõ çýýëèéã îëèãîïîëü ãýíý. ªºðººð õýëáýë õàðüöàíãóé öººí òîîíû  ï¿¿ñ òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé  çàõ çýýëä íî¸ðõîë òîãòîîñîí  ¿åä îëèãîïîëü ¿¿ññýí áàéäàã.

Ашиглах ном

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 78-107õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 40-51õ

                Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 169-191õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.80-93õ

                        С. Авирмэд Микро эдийн засаг. УБ 2005. 93-119х

Сэдэв- 5.  ¯йлдвэрлэлèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí çýõ çýýë

-          ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýëèéí îíöëîã ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí òóõàé îéëãîëò, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýëä ¿íý á¿ðýëäýõ îíöëîã. Õºäºëìºðèéí íººöèéí çàõ çýýë áà öàëèí, êàïèòàëûí çàõ çýýë, ãàçðûí íººöèéí çàõ çýýë áà ðåíò

Àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýõ, ¿éë÷èëãýý  ÿâóóëàõàä òîäîðõîé õýìæýýíèé õ¿÷èí ç¿éëñèéã çàéëøã¿é àøèãëàäàã. ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã íü ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýãäýõ òºðºë á¿ðèéí íººö¿¿ä þì.

•          Õºäºëìºðèéí íººö

•          Êàïèòàëûí íººö

•          Ãàçðûí íººö

•          Àæ àõóéã ýðõëýí õºòëºõ àðãà óõààí

Õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýë íü äàðààõè ãóðâàí ãîë  çàõ çýýëýýñ á¿ðääýã áàéíà.

1.       Õºäºëìºðèéí íººöèéí çàõ çýýë

2.       Êàïèòàëûí çàõ çýýë.

3.       Ãàçðûí çàõ çýýë

Õºäºëìºð áîë íèéãìèéí áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ìàòåðèàëûí áîëîí îþóí ñàíààíû õýðýãöýýã õàíãàõ ýõ ñóðâàëæ þì.  Ýíý òóõàé Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Ó. Ïåòòè “ Áàÿëãèéí ýöýã íü õºäºëìºð, ýõ íü ãàçàð ìºí “ ãýæ ¿çýæ áàéæýý.

À. Ìàðøàëë “ Àëèâàà õºäºëìºð ÿìàð íýãýí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ òîäîðõîé çîðèëãîòîé áàéäàã” ãýæ òîìú¸îëæýý.

Èéìä ÿìàð íýã ¿ð àøèãòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýä ÷èãëýãäñýí õ¿íèé áèåèéí áîëîí îþóíû õ¿÷íèé çàðöóóëàëòûã õºäºëìºð ãýíý.

Õºäºëìºð çàðöóóëàëòûí õýìæýýã àæëûí öàãèéí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààãààð  õýìæèíý.

Àæëûí  áóñ ÷ºëººò öàãò çàðöóóëàãäàõ äýýðõ öàã õóãàöàà õýäèéãýýð îðëîãî îëîõîä ÷èãëýãäýõã¿é ÷ õ¿íèé ¿ð á¿òýýëòýé õºäºëìºðëºõ ¿íäýñ áîëæ ºãäºã.

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëòèéã ºðõ ãýð ã¿éöýòãýõýä äàðààõü õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëíº. ¯¿íä:

·                   Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ¿íý áóþó öàëèíãèéí õýìæýý. ªºðººð õýëáýë, òóõàéí çàõ çýýëèéí ¿íý öàëèíãèéí õýìæýý íýìýãäýõýä íèéë¿¿ëýõ õºäºëìºðèéí òîî õýìæýý íýìýãäýíý. Õàðèí öàëèíãèéí õýìæýý áóóðàõàä íèéë¿¿ëýõ õºäºëìºðèéí òîî õýìæýý áóóðíà.

·                   ׺뺺ò öàãèéí ¿íý öýíý áà àëäàãäñàí áîëîìæèéí çàðäëààñ

·                   Òóõàéí áàéãóóëëàãèéí õºäºëìºð àõóéí íºõöºëººñ

·                   Òóõàéí áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí ¿å øàòààñ 

Îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñàãò öàëèí õºëñ áîë õºäºëìºðèéí ¿íý ãýæ òîäîðõîéëäîã.  ªºðººð õýëáýë öàëèí ãýæ õ¿íèé õºäºëìºðèéã àøèãëàñíû òºëºº ò¿¿íèé òîî, ÷àíàðò íèéö¿¿ëýí òºëºõ òºëáºð þì

Öàëèíãèéí òºðºë:

·         Áîäèò öàëèí

·         Íýðýëñýí öàëèí

Áîäèò öàëèí íü:

1. Íýðýëñýí öàëèíòàé øóóä
2. ªðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýòýé óðâóó õàìààðàëòàé áàéíà.

Áîäèò öàëèíãèéí ººð÷ëºëòèéã:

 ÁÖ(%)=ÍÖ(%) - èíôëÿöèéí ò¿âøèí(%) = + -

 + òîî ãàðâàë õýðýãëýã÷èéí áîäèò öàëèí ºññºíèéã

 - òîî ãàðâàë áîäèò öàëèí áóóðñíûã õàðóóëíà

Öàëèí õºëñíèé ¿íýëãýý íü  öàëèíãèéí õýëáýðýýñ õàìààð÷ ÿëãààòàé áàéíà.

1. Öàãààð îëãîõ öàëèí õºëñíèé ¿íýëãýýã àæèëëàñàí  öàãèéí íýãæèä íîãäóóëàí òîãòîîíî.
2. Õèéñíýýð îëãîõ öàëèí õºëñíèé ¿íýëãýý íü ¿éäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ã¿éöýòãýñýí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýýòýé õîëáîîòîé.

Êàïèòàëûí çàõ çýýë.

Êàïèòàë ãýäýã íü “ ¿íäñýí õºðºí㺔 ãýñýí óòãàòàé ëàòèí ¿ã. Êàïèòàë ãýñýí íýð òîìú¸î íü ìàòåðèàëëàã ýä ç¿éëñ áîëîí ìàòåðèàëëàã áóñ ýä ç¿éëñèéã áàãòààñàí ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò þì .

•          À. Ñìèò “ Êàïèòàë áîë õóðèìòëàãäñàí õºðºí㺠“

•          Ä. Ðèêàðäî “ ¯éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë ”

•          Ê. Ìàðêñ “ Êàïèòàë áîë íýì¿¿ ºðòºã àâ÷èðäàã ºðòºã”  

Êàïèòàëûã:

• Áèåò áà ñàíõ¿¿ãèéí
• ¯íäñýí áà ýðãýëòèéí
• Óðò, äóíä, áîãèíî õóãàöààíû ãì – ýýð àíãèëæ ¿çäýã  

                             Êàïèòàëûí ýðýëò íü áàíêíû çýýëèéí õ¿¿ãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

                             Êàïèòàëûí íèéë¿¿ëýëòíü áàíêíû õàäãàëàìæèéí õ¿¿ãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

Ãàçðûí çàõ çýýë.

                             Íèéãìèéí àëèâàà ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõàä ãàçàð, áàéãàëèéí áàÿëàã íü ò¿¿íèé ìàòåðèàëëàã ¿íäýñ, óðüä÷èëñàí íºõöºë íü áîëäîã áàéíà.

Ãàçðûí îíöëîã:

1.                                                     Õýí÷ ¿éëäâýðëýí á¿òýýæ ÷àäàõã¿é

2.     Ãàçàðûí õºðñíèé ¿ðæèë øèì õàðèëöàí àäèëã¿é

3.     Ãàçàð õýìæýýãýýðýý õÿçãààðëàãäìàë

4.     Ãàçðûã íýã îðîí çàéíààñ íºãººä øèëæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é

5.     Ãàçðûí õýñýã á¿ð íü ÷àíàðààðàà õàðèëöàí àäèëã¿é

¯ðæèë øèìèéã:

·       Áàéãàëèéí

·       Çîõèîìîë

·       Ýäèéí çàñãèéí ãýæ àíãèëäàã

Ìîíãîë óëñûí ãàçðûí íýãäìýë ñàíã çîðèóëàëòààð íü 6 àíãèëäàã:

1.                                                                             պ人 àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàð

2.                                                                             Õîò, òîñãîí áóñàä ñóóðèí ãàçàð

3.                                                                             Çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð

4.                                                                             Îéí ñàí á¿õèé ãàçàð

5.                                                                             Óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð

6.                                                                             ͺºö ãàçàð

Ãàçðûí ðåíò

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 108-133õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 51-61õ

                Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 310-327õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.159-184õ

                        С. Авирмэд. Микро эдийн засаг. УБ 2005. 122-160х

Бүлэг 3. Макро эдийн засгийн асуудлууд.

Сэдэв- 6.  Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд.

-          Макро эдийн засаг гэж юу вэ? үндсэн асуудлууд, үзүүлэлтүүд, үнийн төвшин, ҮНБ, ДНБ, зээлийн хүүгийн төвшин, ҮНБ- ийг орлого, зарлагаар нь тооцоолох, нэрэлсэн ба бодит ҮНБ, Монгол орны эдийн засгийн хөгжлийн дүр төрх

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä:

Ìàêðî ýäèéí çàñàã íü óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã á¿õýëä íü áîëîí õºãæëèéã íü òîäîðõîéëæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöóóäóóäûí õàðèëöàí õàìààðëûã ñóäàëäàã áàéíà.ªºðººð õýëáýë,ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäëèéã óëñ ¿íäýñòíèé ò¿âøèíä àâ÷ ñóäàëæ áàéãàà ¿éë ÿâöûã ìàêðî ýäèéí çàñàã ãýíý.1930-ààä îíîîñ ìàêðî ýäèéí çàñàã íü ñýòãýëãýýíèé áèå äààñàí ÷èãëýë áîëîí á¿ðýëäýí òîãòæýý.Ýíý ¿åä áàðóóíû õºãæèíã¿é îðíóóäàä áóé áîëñîí èõ õÿìðàëòàé õîëáîîòîéãîîð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ã¿í ã¿íçãèé ººð÷ëºëò¿¿ä áèé áîëñîí íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ÷èãëýë áîëîí õºãæèõºä õ¿÷òýé íºëººëæýý.

      à.  ¯íèéí õºøã¿¿ðãèéí òóñëàìæòàéãààð ÷ºëººò çàõ çýýë ººðºº àÿíäàà çîõèöóóëàãäàíà ãýäýã ýäèéí çàñãèéí ñîíãîäîã çàãâàð íü òóõàéí ¿åèéí ýäèéí çàñàãò áèé áîëñîí íºõöºë áàéäëûã òàéëáàðëàõ  áîëîìæã¿é áà õÿìðàëààñ ãàðàõ ¿ð àøèãòàé àðãà õýìæýý áîëæ ÷àäàõã¿é áîëñîí.

      á. Ýäèéí çàñàã÷äûí ºìíº àìüäðàëààð òàâèãäñàí õîéøëóóëøã¿é àñóóäëóóäàä àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Êåéíñ(1886-1946)” ̺í㺠áà çýýëèéí õ¿¿,àæèë ýðõëýëòèéí åðºíõèé îíîë”íîìîíäîî õàðèóëò ºãñºí áàéíà.

1.       Çàõ çýýëèéí ººðèéí çîõèöóóëàëòûí òóõàé ñîíãîäîã îíîëûã õ¿÷òýé ø¿¿ìæèëñýí.Ñîíãîäîã îíîëóóä ¿éëäâýðëýë ººðºº õýðýãëýýã áèé áîëãîäîã ó÷èð òºðèéí ç¿ãýýñ ÿìàð íýã îðîëöîî øààðäëàãàã¿é ãýäãèéã Êåéíñ ø¿¿ìæèëñýí áàéíà.

2.       1930-ààä îíû èõ õÿìðàëààñ ãàðàõàä òºðèéí çîõèöóóëàëò çàéëøã¿é øààðäàãàòàé ãýäãèéã òîäîðõîéëæýý.

Êåéíñ ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäñ¿¿äèéã òàâüæ ò¿¿íèé ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã òîäîðõîéëæ ÷óõàë ç¿é òîãòëóóäûã á¿ðä¿¿ëæýý.Ãýõäýý ò¿¿íèé íîì õýâëýãäýí ãàðñíààñ õîéø çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã õºãæèæ áóé îðíóóäàä ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë èõýýõýí ººð÷ëºãäñºí.Êåéíñèéí äàðàà Ì.Ôðèäìåí òýðã¿¿òýé ýäèéí çàñàã÷èä ìîíåòîðèñò çàãâàðûã áîëîâñðóóëæ ãàðãàæýý. Ýíý çàãâàðûã ãîë àãóóëãà íü :

1.        Ìºí㺠çýýëèéí çºâ áîäëîãî ÿâóóëàõ

2.        Òºðèéí îðîëöîîã áàãàñàõ.

3.        Èíôëÿöèòàé àøèãòàé òýìöýë ÿâóóëàõ

ªºðººð õýëáýë,ìºíãºíèé íèéë¿¿ëòýýð äàìæóóëæ ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòèéã õàíãàíà ãýæ ¿çíý.Õàðèí ÀÍÓ áîëîí áóñàä îðíóóäàä 1980-ààä îíîîñ ýõëýýä ¿éëäâýðëýëèéí óíàëò èíôëÿöè õî¸ð çýðýã ÿâàãäñàí.Èéì ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí ýíý ¿çýãäëèéã òàéëáàðëàõ øèíý îíîë õàíäëàãóóä áèé áîëñîí áàéíà.

         Êåéíñ áîëîí ò¿¿íèéã çàëãàæëàã÷èä òºðèéí ç¿ãýýñ ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ íü áîëîëöîîòîé áºãººä çàéëøã¿é ãýæ ¿çñýí.Õàðèí ñîíãîäîã ýäèéí çàñàã÷èä,ìîíåñòîðèñò áîëîí ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñóðãààëûíõàí òºðèéí îðîëöîîã ¿ã¿éñãýäýã áºãººä çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìóóä íü ººðñ人 òýíöâýðò áàéäëûã áèé áîëãîæ ººðñ人 çîõèîí áàéãóóëíà ãýæ ¿çñýí.

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä:

·       Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäõ¿¿í,ò¿¿íèéã òîöîõ àðãà

·       Çàõ çýýëèéí íèéò ýðýëò,íèéò íèéë¿¿ëýëò

·       Òºðèéí ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãî

·        ¯íäýñíèé îðëîãîä õýðýãëýý,õóðèìòëàë áà õºðºí㺠             îðóóëàëòûí                   íºëººëºõ íºëººëºë

·       Òºðèéí ôèñêàëü /ñàíãèéí/  áîäëîãî

·       Òºðèéí íèéãìèéí áîäëîãî

·        Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí àñóóäàë

·        Ýäèéí çàñãèéí ãàäààä õàðèëöàà

·        Òºðèéí áàëàíñ áà âàëüþòûí  õàíø çýðýã áîëíî        

 Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àðãà:

·        Øèíæëýõ óõààí õèéñâýðëýëòèéí àðãà

·        Àæèãëàëòûí áà òóðøèëòûí àðãà

·        Ãðàôèê,çàãâàð÷ëàëûí àðãà

·        Ìàòåìàòèê áîëîí ñòàòèñòèêèéí àðãà

·       Äèàëåêòèêèéí áóñàä àðãóóä /àíàëèç,ñèíòåç, èíäóêöè,     äåäóêöè, ëîãèê                   áà ò¿¿õýí àðãà/

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëò íü äàðààõ çîðèëãóóäûã àìæèëòàíä õ¿ðãýõýä  ÷èãëýãäýíý.

·                 Õ¿í àìûí ¿éëäâýðëýë àæ àõóéí ãàçðûã çàéëøã¿é    øààðäëàãàòàé,á¿òýýãäõ¿¿í,¿éë÷ëýëýýð õàíãàõ,¿éëäâýðëýëèéí áîäèò     õýìæýýíèé òîãòâîðòîé  ºñºëòèéã õàíãàõ,ººðººð õýëáýë ýíý ¿ç¿¿ëýëò             íü ýäèéí çàñãèéí,ñèñòýìèéí õºãæëèéí ò¿âøèíãèéí øèíæ ÷àíàðûã            õàðóóëíà.Íýã õ¿í íîîãäîæ áàéãàà á¿òýýãäõ¿¿í,¿éë÷èëãýýíèé òîî    õýìæýý íü òóõàéí ¿íäýñòíèé ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéí õýìæýýã           õàðóóëíà.

·                 Çàõ çýýëèéí ºðñºë人íèé òóñëàìæòàéãààð òîãòñîí ¿íèéí òîãòâîðòîé             ò¿âøèíã õàäãàëàí áàðèõàä ìàêðî ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëò             ÷èëýãäýíý.

·                 Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿í àìûí àæèë ýðõëýëòèéí ò¿âøèíã           íýìýãä¿¿ëýõ

·                 Ãàäààä õóäàëäààíû áàëàíñûã òýíöâýðæèëòèéã ñàéæðóóëàõ ¿íäñíèé                âàëþòûã  õºðâºäºã áîëãîæ âàëþòûí õàíøèéã òîãòâîðæóóëàõ

·                 Çàõ çýýëèéí íºõöºëä òîõèðñîí íèéãìèéí õàìãààëàëòûí ¿ð àøèãòàé                áîäëîãî ÿâóóëàõ ã.ì áîëíî.

ªºðººð õýëáýë,ìàêðî ýäèéí çàñãèéí        çîõèöóóëàëò íü:

1.       Þó ¿éëäâýðëýõ âý?

2.       ßàæ ¿éëäâýðëýõ âý?

3.       Õýíä ¿éëäâýðëýõ âý? ãýäýã àñóóäëûã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäýíý.

Òîäîðõîé õóãàöààíä, ãîëäóó íýã æèëä, òóõàéí ¿íäýñòíèé õèéæ á¿òýýñýí ýöñèéí      á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ìºíãºí ä¿íã ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í    /¯ÍÁ/ ãýíý 

Òîäîõîé õóãàöààíä, ãîëäóó íýã æèëä, òóõàéí óëñûí õèë õÿçãààðûí äîòîð õèéæ        á¿òýýñýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ìºíãºí ä¿íã äîòîîäûí íèéò      á¿òýýãäýõ¿¿í /ÄÍÁ/ ãýíý

                ÄÍÁ= ¯ÍÁ- ÃÀ+ÃÒ

                                 ÃÀ- ãàäíààñ àâàõ àâëàãà

                                 ÃÒ- ãàäààäûíõàíä õèéæ áóé    òºëáºð

¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ êàïèòàëûí ýëýãäëèéí øèìòãýëèéã õàñààä ¿ëäýõ õýñãèéã ¿íäýñíèé öýâýð    á¿òýýãäýõ¿¿í / ¯ÖÁ / ãýíý

¯íäýñíèé öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ áèçíåñèéí  øóóä áóñ òàòâàðûã õàñààä ¿íäýñíèé îðëîãî  / ¯Î / ãàðíà. Áèçíåñèéí øóóä áóñ òàòâàðò õóäàëäààíû òàòâàð, îíöãîé òàòâàðóóä îðíî 

  ¯íäýñíèé îðëîãîîñ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë, êîðïîðàöèéí  àøãèéí òàòâàð, êîðïîðàöèéí õóâààðèëàãäààã¿é àøãèéã òóñ òóñ  õàñ÷, øèëæèõ òºëáºðèéã íýìýýä õóâèéí îðëîãûã îëíî. Øèëæèõ òºëáºðò á¿õ òºðëèéí òýòãýëýã, òºëáºð¿¿ä, òýòãýìæ¿¿ä îðíî 

Çàõ çýýëèéí ñóáúåêò¿¿äèéí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã îëæ àâàõ èðýýä¿éí õýðýãëýýíèé çàðäëóóäûí íèéëáýðèéã ýäèéí çàñãèéí íèéò ýðýëò ãýíý. ªºðººð õýëáýë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä çàõ çýýëèéí ñóáúåêò¿¿äýýñ èõ áóþó áàãà õýìæýýãýýð õóäàëäàí àâàõàä áýëýí áàéãàà áàéäëûã çàõ çýýëèéí íèéò ýðýëò ãýíý.

Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé   ¿íèéí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä òîõèðñîí ¿éëäâýðëýëèéí áîäèò õýìæýýíèé ò¿âøèíã íèéò íèéë¿¿ëýëò ãýíý

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 147-165õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 66-75õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                            ¿íäýñ ÓÁ 1997.93-103 õ

        С. Авирмэд. Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 3-21

Сэдэв- 7. Хуримтлал, хэрэглээ, макро эдийн засгийн загвар.

-          Эдийн засгийн тэнцэл ба эдийн засгийн динамик, сонгодог эдийн засгийн загвар, эдийн засгийн өсөлт, Кейнсийн загвар, хэрэглээ, хуримтлал, хуримтлалын график, хөрөнгө оруулалт, ҮЦБ- ний өөрчлөлт ба мультипликатор.

Íèéãýì îðøèí òîãòíîõ , àìüäðàõûí ¿íäýñ íü õýðýãëýý þì. ªºðººð õýëáýë õýðýãëýýãã¿éãýýð õ¿ì¿¿ñ àìüäàð÷  ÷àäàõã¿éòýé õîëáîîòîé.

Èéìä ýíý çîðèëãîîð ìàòåðèàëëàã áàÿëãèéí ¿éëäâýðëýëèéã çîõèîí áàéãóóëäàã áºãººä ò¿¿íèé ò¿âøíýýñ  õýðýãëýýíèé ò¿âøèí õàìààðäàã. Õýðýãëýýíèé ò¿âøèíä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ:

•          Õýðýãëýã÷èéí îðëîãî

•          Áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò

•          ªðõèéí õóðèìòëóóëñàí õºðºíãèéí õýìæýý

•          Õýðýãëýã÷èéí ºð çýýë, õàäãàëàìæèéí çýýëèéí õ¿¿ãèéí õýìæýýíýýñ

•          Õ¿ëýýëò áà òààìàãëàë

•          Òàòâàð õóðààìæ

•          Àëèâàà íýã á¿òýýãäýõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýý çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà ýñýõýýñ

•          Àëèâàà íýã á¿òýýãäýõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýý òºëáºðã¿é  áàéãàà ýñýõýýñ

•          Çàõ çýýë äýýð áàðàà òàâààð áýëýí áàéãàà áàéäëààñ õàìààðíà. 

                Îðëîãî =  Õýðýãëýý +Õóðèìòëàë

                Õýðýãëýý = Îðëîãî – Õóðèìòëàë

                Õóðèìòëàë = Îðëîãî – Õýðýãëýý

Îðëîãî áà õ¿íèé òîî àäèëõàí  áàéõàä àéë ºðõ á¿ðä çàðäàë íü ººð áàéäàã. ¯¿íèéã Ýíãåëèéí õóóëèàð òàéëáàðëàäàã .

Ýíý õóóëèàð áîë ºðõ ãýð¿¿äýä  ººðèéíõºº òºñâèéã îðëîãûí ººð÷ëºëòººñ õàìààðààä õýðýãëýýíèé çàðäàë ÿíç á¿ðýýð çàðöóóëíà ãýæ ¿çæýý.

Õýðýãëýýíä  î÷îîã¿é  ¿ëäñýí îðëîãûí  íºãºº  õýñãèéã õóðèìòëàë  ãýæ  íýðýëäýã

                                             Õýðýãëýý  áà  õóðèìòëàëûí  îíöëîã

•          Õýðýãëýý íü õ¿í àìûí îäîîãèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä

•          Õóðèìòëàë íü èðýýä¿éí õýðýãöýýã õàíãàõàä  çîðèóëàãäàíà

•          Õýðýãëýý çàéëøã¿é øèíæòýé áàéõàä , õóðèìòëàë íü çàéëøã¿é áèø øèíæòýé 

•          Õýðýãëýý , õóðèìòëàë õî¸óëàà îðëîãîîñ õàìààðíà

•          Õýðýãëýý , õóðèìòëàë õî¸ðûí íèéëáýð íü òàòâàð òºëñíèé äàðààõ îðëîãîòîé  òýíö¿¿ áàéíà

•          Îðëîãî òýãòýé òýíö¿¿ áàéõàä ,õýðýãëýý òýãòýé òýíö¿¿ áèø áàéíà

•          Îðëîãûí òîäîðõîé ò¿âøíýýñ ýõëýí ºðõºä õóðèìòëàë ¿¿ñäýã

•          Îðëîãî íýìýãäýõèéí õýðýýð õýðýãëýý áà õóðèìòëàë õî¸ð ºñºõ áîëîâ÷ õóðèìòëàëûí ºñºëò íü õýðýãëýýíèé ºñºëòººñ ÿìàãò ò¿ð¿¿ëæ áàéäàã.

•          Ýíý ç¿é òîãòëûã àíõ Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Êåéíñ íýýí õàðóóëñàí ó÷ðààñ Êåéíñèéí ñýòãýë ç¿éí õóóëü ãýæ íýðýëäýã  áàéíà

ªðõ ãýð¿¿ä äàðààõ øààðäëàãóóäààñ õàìààðààä õóðèìòëàë áèé áîëãîäîã

•          Èðýýä¿éí çàðèì õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä

•          ¯ð õ¿¿õäèéíõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº

•          Àìüäðàëûí òóðøèä õýðýãöýýãýý æèãä õàíãàõ

•          Àìüäðàëûí ÿâöàä áèé áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâðààñ õàìãààëàõûí òóëä

•          Àìüäðàëûí ÿâöàä çàðèì ¿åä èõ õýìæýýíèé ìºí㺠õýðýã áîëäîã ó÷èð ãýõ ìýò

Íèéãìèéí äýâøëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýëèéí áà ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí õ¿ðýýíä õºäºëìºð, ìàòåðèàë, òåõíèêèéí íººö, ìºí㺠õºðºíãèéã îðóóëæ øèíýýð ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçàð áàðèõ, ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ, ºðãºòãºõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõ ¿éë ÿâöûã õºðºí㺠îðóóëàëò ãýíý.

•          Óðò õóãàöààíû ýäýëãýýòýé øèíý ¿éëäâýð àæ àæóéí ãàçàð áàðüæ áàéãóóëàõ , ñóóðü ìàøèí òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõ çàðäëûã õºðºí㺠îðóóëàëò ãýíý.

•          Õºðºí㺠îðóóëàõ ñîíèðõîë ýðìýëçëèéã òºð¿¿ëäýã ãîë õºø¿¿ðýã áîë õºðºí㺠îðóóëàëòààñ îëîõ öýâýð àøèã þì.  

Õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ ÷èãëýë:

1. Äýâøèëòýò  òåõíèê òåõíîëîãèòîé òýðã¿¿ëýõ
2. Õîöðîãäñîí á¿ñ íóòãèéã  õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé
3. Àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýæ, àæèëã¿éäëèéã  áàãàñãàõ ÷èãëýëòýé
4. Ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëæ, èìïîðòûã  îðëîõ á¿òýýãäýõ¿¿í õèéæ áàéâàë
5. Äîòîîäûí òåõíîëîãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëòýé

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 165-174õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.108-119õ

                        С. Авирмэд. Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 75-87х

Сэдэв-8 . Мөнгө, мөнгөний бодлого, банкны үйл ажиллагаа.

-          Мөнгө, мөнгөний төрөл, мөнгөний нийлүүлэлт ба эрэлт, мөнгөний зах зээл, банк, банкны үйл ажиллагаа, Төв банк түүний үйл ажиллагаа, мөнгө- зээлийн бодлого,  арилжааны банк.

̺í㺠ãýäýã íü áàðàà ¿éë÷èëãýýã õîîðîíäîî ñîëèëöîõäîî õýðýãëýõýýð á¿õ íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðñºí îíöãîé òºðëèéí õýðýãñýë þì.

̺í㺠íü ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä äàðààõ 4 ¿íäñýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä :

1. ªðòãèéí õýìæ¿¿ð
2. ÿéëãýýíèé õýðýãñýë
3. Õóðèìòëàëûí õýðýãñýë
4. Òºëáºðèéí õýðýãñýë

̺íãºíèé òºðºë

-          Òàâààð õýëáýðèéí ìºí㺠- àëò , ìºí㺠, áîëîí ¿íýò ýäëýë îðíî.

-          Áýëýí ìºí㺠– öààñàí áà çîîñîí ìºí㺠õàìðàãäàíà.

-          Áýëýí áóñ ìºí㺠- ýíý íü òîîöîîíû êàññóóä áîëîí áóñàä õàäãàëàìæèéí áàéãóóëëàãóóäûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí äýâòýðò áè÷èãäñýí , õóâü õ¿í , ï¿¿ñ¿¿äýä òºëºõ ¸ñòîé ºð þì.

ÿéëãýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý.

ÿéëãýýíä áàéõ øààðäëàãàòàé ìºíãºíèé òîî õýìæýý íü áîðëóóëàõàä çîðèóëàãäñàí áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý , ¿íýýñ øóóä õàìààðíà. ̺í ìºíãºíèé ýðãýëòèéí õóðäààñ øàëòãààëíà. ̺í㺠õýäèé ÷èíýý õóðäàí ýðãýíý òºäèé ÷èíýý áàãà ìºí㺠ã¿éëãýýíä øààðäàãäàíà.

                                 Ð õ Q                                     Ì — ÿéëãýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý                              Ì =    ———                                        Р — ¯íý                                                                                                                                  V                                          Q — Áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý                                                                                                               V — ̺íãºíèé ýðãýëòèéí òîî      

P x Q íü íýðýëñýí ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ ó÷ðààñ òîìú¸îã äàðààõ áàéäëààð áè÷íý.

                                Y

                Ì =   ——                                             Y — Íýðýëñýí ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í                                             V            

̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò áà ýðýëò

                Ì = Ì1+ Ì2+ Ì3

                                Ì   - ÿéëãýýíä áàéãàà íèéò ìºíãº

                                Ì1 - ÿéëãýýíä áàéãàà áýëýí ìºí㺠Ì1áà Ì2 – “áàðàã ìºí㺔

                                Ì2 - Ì1+ õóãàöààòàé õàäãàëàìæ

                                Ì3 - Ì1+ Ì2 + ¯íýò öààñ

̺íãºíèé ýðýëò äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðíà

1.     ¯íèéí ò¿âøèíòýé  óðâóó õàìààðàëòàé

2.     ¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí áîäèò õýìæýýòýé øóóä õàìààðàëòàé ó÷èð íü ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò íü  ¿éëäâýðèéí àæèëëàãñäûí áîäèò îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ ó÷ðààñ ìºíãíèé òîî õýìæýý èõýýð øààðäàíà

3.     Çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèíòýé óðâóó õàìààðàëòàé

4.     Õýðýãëýã÷èéí îðëîãûí ò¿âøèíòýé  øóóä õàìààðàëòàé 

 

Áàíêíû ñèñòåì

̺íãºíèé ã¿éëãýýã çîõèöóóëàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéãóóëëàãà íü áàíê þì.

Áàíê íü ºðõ ãýð , ï¿¿ñ¿¿äýä õýðýãëýýíýýñ äàâæ õóðèìòëàãäñàí ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëæ ò¿¿íèéãýý ýðãýæ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð øààðäëàãàòàé áàéãàà ãàçðóóäàä îëãîæ çóó÷ëàõ , õ¿í àì , àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýõ , ìºíãºí ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ , ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí ìºí㺠çýýëèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ , õýðýãæ¿¿ëýõ , ã¿éëãýýíä ìºíãèéã îðóóëàõ áóöààæ òàòàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà þì. Áàíêèéã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýð íü :

1. Àðèëæààíû áàíê
2. Òºâ áàíê ãýæ 2 àíãèëíà.  

Àðèëæààíû áàíê íü ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëæ àâàõ , ýðãýýä õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð äóòàãäàëòàé àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä îëãîõ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã õýðýãæ¿¿ëýõ , ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Èéìýýñ óëñ îðîíä õýä ÷ áàéõ áîëîìæòîé.

Òºâ áàíê íü ìºíãºí ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí ìºí㺠çýýëèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ , ã¿éëãýýíä ìºíãèéã îðóóëàõ òàòàí àâàõ çýðýã ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý. Èéìýýñ èõýíõ îðîíä íýã ë áàéíà. Ýíý íü òºðèéí áàéãóóëëàãà þì.

Àðèëæààíû áàíêíû òýíöëèéí òàéëàí íü ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã òîä õàðóóëñàí òîëü þì. Òýíöëèéí òàéëàíã:

• Àêòèâ òàë íü -  áàíêíû õºðºíãèéí á¿òýö , çàðöóóëàëòûí õàðóóëíà.
• Ïàññèâ òàë íü  - óã õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí á¿òöèéã õàðóóëíà. Ýíý 2 òàë íü õîîðîíäîî òýíö¿¿ áàéíà.

Áàíêíû íººö íü áàíêíû êàññàä áàéõ áýëýí ìºíãºíèé íººö áà èë¿¿äýë íººö , òºâ áàíêèíä áàéõ íººö ãýñýí 2 õýñãýýñ á¿ðäýíý. Òºâ áàíêàíä õàäãàëóóëñàí àðèëæààíû áàíêíû íººöèéã çàéëøã¿é íººö ãýíý.

                                                                Çàéëøã¿é íººöèéí õýìæýý

Íèéò íººö            =              —————————————————————    õ 100 %

                                                Áàíêíû õóãàöààã¿é õàäãàëàìæèéí õýìæýý

Òºâ áàíê íü 2 ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé.

1. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí îíîâ÷òîé ñèñòåìûã á¿ðä¿¿ëýí ò¿¿íèéã ¿ð àøèãòàé ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ ÿâäàë þì.
2. ÿéëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëòýíä õÿíàëò òàâüæ ìºí㺠çýýëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð ìºíãºí íèéë¿¿ëòýíä íºëººëºõ ýíý ¿íäñýí äýýð ¿íèéí ò¿âøèíã òîãòâîðæóóëàõ , õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëòèéã õàíãàõ íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. 

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 228-245õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 84-91õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.119-146õ

                        С. Авирмэд. Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 24-59х

                        В. Нацагдорж. Эдийн засгийн суурь мэдлэг. УБ. 1997. 72-77х

Сэдэв- 9.  Санхүү, төсөв, татварын бодлого.

-          Санхүү түүний шинж чанар,үүрэг, санхүүгийн тогтолцоо, улсын төсөв, төсвийн алдагдал, татварын  зорилго,үүрэг,  татвар ноогдох хувь хэмжээ, татвар ноогдох зүйл, Монгол улсын татварын тогтолцоо.

Òàòâàðûí ¿¿ðýã:

1. Óëñûí òºñâèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ¿íäñýí èõ ñóðâàëæèéí

2. Òºðººñ ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ ãîë õýðýãñëèéí

3. Õ¿í àì, íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí îðëîãî äîõ òýãø áóñ áàéäëûã áàãàñãàõ, àìüäðàëûí    ò¿âøèíã îéðòóóëàõ õýðýãñëèéí

Òàòâàð íîîãäóóëàõ øàëòãààí

• Òºð ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä ìºíãºí õºðºíãèéí èõ ¿¿ñâýð çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
• Íèéãìèéí ýìçýã õýñãèéã õàìãààëàõ, òýòãýâýð, òýòãýìæèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéí òóëä
• Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã õàìãààëàõ àæëûí çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõûí òóëä
• Óëñ îðîí á¿ð ººðèéí òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõ ìåõàíèçìûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä
• Íèéãìèéí äýä á¿òöèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä
• Áîëîâñðîë,ñî¸ë óðëàã,ØÓ,ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéí òóëä
• Íèéòèéí çîðèóëàëòûí áàðàà á¿òýýãäõ¿¿í ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõûí òóëä
• Çàõ çýýëèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõèéí  òóëä èðãýä,àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãàä òàòâàð íîîãäóóëäàã áàéíà.

 ÌÓ-ûí òàòâàðûí òîãòîëöîî

1.             Àëáàí òàòâàð- õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó èðãýí àæ    àõóé  íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãî,ýä õºðºíãº,áàðàà,àæèë ¿éë÷èëãýýíä òîäîðõîé õóãàöààíä òîãòñîí õóâü õýìæýýãýýð íîîãäóóëæ, õàðèó òºëáºðã¿éãýýð óëñ îðîí íóòãèéí òºñºâò  îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã àëáàí òàòâàð ãýíý. Àëáàí òàòâàð íü øóóä áà øóóä áóñ òàòâàðààñ á¿ðäýíý.

2.Õóðààìæ- õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó  òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëãààñ èðãýí, àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíèé òºëºº òýäíýýñ òóõàé á¿ð àâ÷ óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâò îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã õóðààìæ ãýíý.

3.Òºëáºð- òºðèéí ºì÷(èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëñíýýñ áóñàä) ãàçàð ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí õýâëèé ò¿¿íèé áàÿëàã, îé, óñíû íººö çýðýã àøèãëóóëñíû òºëºº èðãýí àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãààñ àâ÷ óëñ îðîí, íóòãèéí òºñºâ,òóñãàé çîðèóëàëòûí ñàíä îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã õýëíý.

Òàòâàðûã øèíýýð áèé áîëãîõ, ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõûã ÓÈÕ-ààñ òîãòîîíî. Õàðèí òàòâàðûí õóâü õýìæýýã õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð, àéìàã íèéñëýë èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëààñ òîãòîîíî.

Òàòâàð íîîãäîõ çàð÷èì

• Õóóëü òîãòîîìæîîð òîãòîîãäñîí
• Òîäîðõîé õóâü õýìæýýòýé áàéõ
• Õàðèó òºëáºðã¿é
• Îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýõ
• Çàðèì çîõèñã¿é õýðýãöýýã õÿçãààðëàõàä
• Òàòâàðûã àëü áîëîõ òýãø áàéäëààð òîãòîîõ
• Íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé áàéõ.

·         Òàòâàðûã øóäàðãààð òîãòîîõ

• Íèéãìèéí ñîíèðõîëûã áóðóóëàõ ¿ð àøèèãã¿é áàéäàë ¿¿ñãýõã¿é áàéõàà𠺺ðººð õýëáýë òàòâàð àìüäðàëä íèéöýæ áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.

Òàòâàðûí çîðèëãî:

•  Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ îðøèí òîãòíîõ ºðòãèéí òºëáºð
•  ¯éëäâýðëýëèéí òîäîðõîé ñàëáàðûí õºãæèë òîãòâîðòîé áàéäëûã õàìãààëàõ
•  Ñºðºã ¿çýãäýë ¿éëäýëä õààëò òàâèõ
•  Ýäèéí çàñãèéí ýåðýã ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ
•  Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò òîãòâîðæèëòûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, ã¿éëãýý ýðãýëòýíä áàéãàà ìºíãºíèé õýìæýýíä íºëººëºõ
•  Íèéãìèéí äààòãàë, çàì òýýâýð, ¿íäýñíèé áàòëàí õàìãààëàõ, ñî¸ë áîëîâñðîë, ØÓ, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ çýðýãò õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýõ çýðýãò îðøèíî.

Òàòâàð íîîãäîõ ç¿éë

• Èðãýä àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëãûí á¿õ òºðëèéí îðëîãî
• Õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ  ýä  õºðºíãº
• Áàðàà”õèëèéí ÷àíàäàä áàðàà ãàðãàõ”
• Àæèë
• Á¿õ òºðëèéí ¿éë÷èëãýý
• Ãàçàð, áàéãàëèéí áàÿëàã
• Àøèãò ìàëòìàëûí íººö
• Òîäîðõîé ýðõ
• ¯å äàìæñàí ýä õºðºíãº, áýëýã äóðñãàë, òîäîðõîé òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà

Òàòâàðûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáüåêò¿¿ä:

                Õóóëèéí äàãóó íîîãäîõ îðëîãî,ýä õºðºíãº,òîäîðõîé ýðõ á¿õèé ýñâýë ýä õºðºí㺠ýçýìøèæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãà òàòâàð òºëºã÷ áàéíà.

1.     Ìîíãîë óëñûí èðãýí

2.     Òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýð áàéãàà äîòîîä,ãàäààäûí àæ àõóéí íýãæ        áàéãóóëëàãà

3.     Òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà ãàäààä èðãýí õàðúÿëàëã¿é õ¿í

4.     Òóñ óëñàä îðëîãî îëæ áàéãàà ãàäààä àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí     òºëººëºã÷èéí ãàçàð

Òàòâàðûí íîîãäîõ õýìæýýãýýð íü

à. ªñãºí íýìýãä¿¿ëýõ áóþó ïðîãðåññèâ òàòâàð

á. Õóâü òýíö¿¿ëñýí áóþó  ïðîïîðöèîíàëü òàòâàð

â. ªãñºí áóóðóóëàõ  áóþó ðåãðåññèâ

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 208-227õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 91-97õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.146-159õ

С. Авирмэд. Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 87-110х

                        В. Нацагдорж. Эдийн засгийн суурь мэдлэг. УБ. 1997. 77-85х

Сэдэв- 10. Ажилгүйдэл ба инфляци

-                      Хөдөлмөрийн зах зээлийн үндсэн шинж чанар, бүрэн ажил эрхлэлт, ажилгүйдэл үүсэх шалтгаан, ажилгүйдлийн төвшин, хэлбэрүүд, ажилгүйдлийн үр дагвар, ажилгүйдлийн хэлбэрүүд, ажилгүйдлийг бууруулах арга зам, төрийн бодлого.

-          Инфляци гэж юу вэ? инфляци үүлэх шалтгаан, эх сурвалж, ангилал, хэлбэрүүд, инфляцийн үр дагвар, инфляци ба ажилгүйдэл, Монгол орны инфляцийн үйл явц, онцлог, инфляцийг хязгаарлах төрийн бодлого, арга хэрэгсэл.

Çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä àæèëëàõ õ¿÷ áóþó õ¿íèé õºäºëìºð íü áóñàä íººö¿¿äèéí íýãýí àäèë àðèëæàà ñîëèëöîîíû íýã ¿íäñýí îáúåêò áîëäîã. Àæèëëàõ õ¿÷íèé àðèëæàà ñîëèëöîî ÿâàãäàæ áóé òýð õ¿ðýýã õºäºëìºðèéí çàõ çýýë ãýíý.

Àæèëëàõ õ¿÷:

             Óëñ îðíû àæèëëàõ õ¿÷ íü 16-ààñ äýýø íàñíû õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé àæèë ýðõëýã÷èä áà àæèëã¿é÷¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Ñòàòèñòèê èðãýíèé àæèëëàõ õ¿÷ ãýñýí íýð òîìú¸îã áàãàã¿é õýðýãëýäýã. ¯¿íèéã ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õ¿í àìààñ öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã õàñ÷ òîîöíî.

Àæèë ýðõëýã÷äýä:

·          Òàòâàðûí àëáàíä á¿ðòã¿¿ëæ çîõèõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð õóðààìæàà òºëäºã.

·         Äîëîî õîíîãò 1-ýýñ äýýø öàãààð ¿íý õºëñòýéãýýð àæèëëàäàã.

·          Äîëîî õîíîãò 15-ààñ äîîøã¿é öàãàà𠺺ðèéí õóâèéí àæ àõóéä àæèëëàäàã.

·          Ò¿ð õóãàöààãààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàãñàä áîëîí àëáàí ¸ñíû àìðàëò ÷ºëººòýé áàéãàà õ¿í àìûã îðóóëæ òîîöíî.

Á¿õ àæèë ýðõëýã÷äèéã á¿ðýí áà á¿ðýí áóñ àæëûí ºäºðòýé àæèëëàãñàä ãýæ 2 àíãèëäàã.

Àæèëã¿éäëèéí òóõàé îéëãîëò

Öàëèíãèéí òóõàéí ò¿âøèíä õºäºëìºðëºõ ýðìýëçýëòýé àæèë èäýâõèòýé ýðæ õàéæ áóé õ¿íèéã àæèëã¿é õ¿í ãýæ ¿çíý. Ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õ¿í àì áóþó àæèëëàõ õ¿÷ íü àæèëëàãñàä áà àæèëã¿é÷¿¿ä ãýñýí 2 õýñãýýñ á¿ðäýõ áà ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé áóñ õ¿í àìä 16 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õä¿¿ä, òýòãýâðèéí íàñíû õ¿í àì, àæèë ýðæ õàéõàà áîëüñîí õ¿ì¿¿ñ õàìààðàãäàíà.

Àæèëã¿éäëèéí   =      Àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî   100%

   ò¿âøèí                     Àæèëëàõ õ¿÷íèé òîî    

Àæèëã¿éäëèéí õýëáýð¿¿ä:

1.       Á¿òöèéí àæèëã¿éäýë

2.       ̺÷ëºãèéí àæèëã¿éäýë

3.       Ò¿ð çóóðûí àæèëã¿éäýë

Àæèëã¿éäëèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàð

             Àæèëã¿éäýë íü àæèëëàãñäûí àæèëã¿éäëèéí ýãíýýíä îðîõã¿éí òóëä õºäºëìºðëºõ èäýâõèéã äýýøë¿¿ëýõ òààòàé ÷óõàë õºø¿¿ðýã ìºí áîëîâ÷ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîäîã.

Ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàð

Àæèëëàõ õ¿÷ íü ¿éëäâýðëýëèéí íýã ¿íäñýí íººö ìºí íººö¿¿äèéã õèð çýðýã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàæ áàéãààãààð ýäèéí çàñãèéí õºãæèë òîäîðõîéëîãäîíî. Àæèëã¿é÷¿¿ä íü àøèãëàëòã¿é áàéãàà õºäºëìºðèéí íººö. Èéìýýñ íèéãýìä àæèëã¿éäëèéí õýìæýýãýýð õºäºëìºðèéí íººö àøèãëàëòã¿é ¿ëäýæ òýð õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýý ¿éëäâýðëýõ áîëîìæ àëäàãääàã. ªºðººð õýëáýë, àæèëã¿éäëèéí óëìààñ æèíõýíý ¿éëäâýðëýãäýæ áóé ¯ÍÁíèé õýìæýý áîëîìæèò ¯ÍÁ-íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíä õ¿ð÷ ÷àääàãã¿é õîöîðäîã. Áîëîìæèò ¯ÍÁ-íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý ãýäýã íü õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëòòýé ýäèéí çàñãèéí õýâèéí íºõöºëä ¿éëäâýðëýãäýæ áóé ¯ÍÁ-íèé õýìæýý þì.

Àæèëã¿éäëèéí íèéãìèéí ¿ð äàãàâàð

Àæèëã¿éäýë èõýýõýí õýìæýýíèé áàðàà ¿éë÷èëãýý íýìæ ¿éëäâýðëýõ áîëîìæèéã àëäàãäóóëñàí ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàðòàéãààñ ãàäíà íèéãìèéí øèíæòýé îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã ººðòºº äàãóóëäàã. Àæèëã¿éäýë íýìýãäñýíýýð õ¿í àìûí îðëîãî áóóð÷ àìæèðãààíû ò¿âøèí äîðîéòíî. Àæèëã¿é õ¿ì¿¿ñèéí èðýýä¿éäýý èòãýõ èòãýë àëäàð÷, ñýòãýë ñàíààíû ãóòðàíãè áàéäàëä îðîõ, ãýìò õýðýã ºñºõ, ãýð á¿ë ñàðíèõ, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áóóðàõ çýðãýýð ò¿¿íèéã ñºðºã ¿ð äàãàâàð èëýðäýã áàéíà.

Èíôëÿöè - ìºí㺠¿íýã¿éäýõ ,ìºíãºíèé õàíø óíàõ ¿çýãäýë.

Èíôëÿöèéí òºðºë:

·         ̺ëðºº

·         Öîãèî

·         Ãèïåð

·         Ýðýëòýýñ õàìààðñàí èíôëÿöè

·         Íèéë¿¿ëýëòýýñ õàìààðñàí öèíôëÿöè

·         Õ¿ëýýãäýæ áàéãàà èíôëÿöè

·         Õ¿ëýýãäýýã¿é èíôëÿöè

·         Òýíöâýðò

·         Òýíöâýðò áóñ

·         Èë áóþó õýâèéí

·         Äàëä áóþó çîõèñã¿é

Èíôëÿöààñ áèé áîëîõ ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàð.

·           Õ¿í àìûí áîäèò îðëîãûí ò¿âøèí áóóðíà

·           Õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷äýä íºëºº ¿ç¿¿ëíý. ººðººð õýëáýë õàäãàëìæèéí áîäèò ºðòºã áóþó õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðíà

·           Çýýëäýã÷èä, çýýëä¿¿ëýã÷äèéí õîîðîíä îðëîãûí äàõèí õóâààðèëäàã. ¯¿íèé äîòîð ãýíýòèéí èíôëÿöè çýýëäýã÷äýä õîæîî ºãíº

·           Õýðýãëýã÷äèéí áîäèò îðëîãî áóóð÷ áàéãàà ó÷èð ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ, áîëîâñðîë îëæ àâàõ ¿éë àæèëëàãààíä õ¿íäðýë ó÷èðíà

·           ßäóóðëûí õýìæýý íýìýãäýíý

·            Íèéãìèéí ñºðºã  ¿çýãäýë áèé áîëîõ õºðñèéã á¿ðä¿¿ëíý

·           ¯éëäâýðëýëèéí ºðãºæèëò, õºäºëìºðèéí óðàìøóóëàë áóóðñíààñ ¿éëäâýðëýë óíàëòàíä îðîõ

·           Æîëîîäëîãã¿é èíôëÿöè ýäèéí çàñãèéã óäèðäàõàä ìóóãààð íºëººëíº.

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 186-208õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 75-84õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.119-132õ

                        С. Авирмэд Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 64-70х

Бүлэг 4. Олон улсын эдийн засаг.

Сэдэв- 11. Олон улсын эдийн засаг, тулгамдсан асуудлууд.

-          Олон улсын хамтын ажиллагаа, эдийн засгийн харилцааны үндсэн шинж, хандлага, олон улсын худалдаа, харьцангуй давуу талын онол, олон улсын валютын тогтолцоо, валютын ханш, төлбөрийн баланс.

ÎÓÝÇ íü óëñ õîîðîíäûí ýäèéí çàñãèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã àãóóëàõ áà óóë óõààí íü:

•        ÎÓ-ûí õóäàëäàà

•       Óëñ õîîðîíäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà

•       ÎÓ – ûí ìºí㺠- çýýëèéí õàðèëöààã õàìààðäàã

•       ÎÓÝÇ íü äýëõèé äàõèíû àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã àâ÷ ¿çäýã.

•       ¯íäýñíèé àæ àõóéíóóäûã ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñîëèëöîî, õºäºëìºðèéí ÎÓ-ûí õóâààðèàð íýãýí òîãòîëöîîíä õîëáîæ áàéãàà îëîí ò¿âøèíò, çàíãèäìàë ýäèéí çàñãèéã äýëõèéí ýäèéí çàñàã ãýæ îéëãîæ áîëíî.

Òóéëûí áà õàðüöàíãóé äàâóó òàë.

• Óëñ õîîðîíäûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ øàëòãààí, íºõöëèéã òàéëáàðëàõûí òóëä ýäèéí çàñàã÷èä òóéëûí áà õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã àøèãëàäàã. Ýäãýýð ¿çýë áàðèìòëàë íü ÿíç á¿ðèéí íóòàã äýâñãýð äýýð áàðàà, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýõòýé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ ñîíãîõ ºðòãèéí ÿëãàâàðò áàéäàëä ¿íäýñëýäýã.
• ¯éëäâýðëýëèéí íººö óëñ îðíû äîòîîäîä ÷ äýëõèéí ìóæ õýðã¿¿äýä ÷ àäèëã¿éãýð õóâààðèëàãäñàí áàéäàã. ͺºö õóâààðèëàëòûí ýäãýýð ÿëãàà íü ñîíãîõ ºðòãèéí ÿëãààã ¿¿ñãýæ òºðºëæèëò, äàãíàëò, àðèëæààã áèé áîëãîæ áàéäàã.
• Ýäèéí çàñãèéí õ¿÷òýé ÿëãàðàõ îðíóóäûí õîîðîíä õóäàëäàà ¿¿ñýõ øàëòãààíûã òóéëûí äàâóó òàëûí ¿çýë áàðèìòëàëààð òàéëáàðëàäàã. Æíü: Ìîíãîë óëñ ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õèé ýä , àøèãò ìàëòìàëûí íººöººð áàÿëàã áîë ßïîí óëñ ¿éëâýðæñýí ìàøèí òåõíèê ¿éëäâýðëýã÷ îðîí áàéõ æèøýýòýé.
• Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð îëîí óëñûí õóäàëäààû èõýíõèéã ýäèéí çàñàã íü òºñººòýé îðíóóäàä îíîãäîæ áàéäàã. Æíü: Õîéä Àìåðèê, Åâðîïûí ¿éëäâýðæñýí îðíóóä, ßïîíä ãì. Ýäãýýð îðíû õîîðîíäûí õóäàëäààíû ¿íäñýí øàëòãààíûã õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã àøèãëàäàã áàéíà.

Àëèâàà îðîí ÿìàð íýã áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëýýð äàãíàæ, ò¿¿íèéã áóñàä îðîíòîé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé áàãà çàðäëààð ¿éëäâýðëýæ ýêñïîðòëîõ þì áîë àøèã îëæ ÷àääàã. Ò¿¿í÷ëýí àëèâàà îðîí ººðòºº ¿éëäâýðëýõýä ºðòºã, çàðäàë ºíäºðòýé áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòîîð àâàõ íü èë¿¿ àøèãòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, àëü ÷ óëñ îðîí õàðüöàíãóé , èë¿¿ ¿ð àøèãòàé áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íýý ãàäààäàä õóäàëäàæ, õàðüöàãóé  áàãà ¿ð àøèãòàé áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäíààñ õóäàëäàí àâäàã. ¯¿íèéã õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí çàð÷èì ãýíý

• Õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí ìºí ÷àíàð íü ¿éäâýðëýëèéí äàãíàëò, òºðºëæèëòèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëæ àðä ò¿ìíèé áîäèò îðëîãî áîëîí àìæèðãààíû  ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.
•  Õýðýâ õàðüöàíãóé áà òóéëûí äàâóó òàë á¿õèé óëñ îðîí á¿ð òýð òºðëèéí ¿éëäâýðëýëýýð òºðºëæèæ ººðòºº äàâóó òàëã¿é áàðàà ¿éë÷èëãýýã áóñäààñ àâáàë õýä õýäýí ÷óõàë ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäíà. ¯¿íä:

1. Äýëõèéí ¿éäâýðëýëèéí ºñºëò áèé áîëíî.
2. Õÿçãààðëàãäìàë íººöèéí àøèãëàëòûí ¿ð ºãººæ äýýä õýìæýýòýé áàéíà.
3. Õýðýãëýã÷èä áàãà ¿íýýð èõ òîîíû áàðàà, ¿éë÷èëãýýã  õààíà áîë õààíààñ îëæ àâàõ áîëîìæòîé áîëíî 

ÎÓÝÇ- èéí õàðèëöàà ãýæ ýäèéí çàñãèéí íººöèéí ñîëèëöîî áîëîí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíä õ¿ðãýæ áóé óëñ õîîðîíäûí õóäàëäàà, ¿éëäâýðëýë, æèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãàà, ñàíõ¿¿ãèéí ºðãºí õýìæýýíèé öîãöîëáîð õîëáîîã õýëíý.

ÎÓÝÇ-èéí õàðèëöààíû  õýëáýð¿¿ä:

·         ÎÓ-ûí õóäàëäàà

·         ÎÓ- ûí çýýëëýã

·         Êàïèòàë ãàðãàëò

·         ÎÓ- ûí ØÓÒ-èéí õàìòûí àæèëëàãàà

·         ÎÓ-ûí ¿éëäâýðëýëèéí õàìòûí àæèëëàãàà

·         ÎÓ- ûí õºäºëìºðèéí øèëæèëò

·         Óëñ õîîðîíäûí âàëþòûí õàðèëöàà

Âàëþòûí õàíø:

“ Âàëþòûí çîõèöóóëàëòûí òóõàé “ Ìîíãîë óëñûí õóóëèíä âàëþòûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý. Âàëþò ãýæ:

1. Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé âàëþò
2. Ãàäààä âàëþò
3. Óëñ õîîðîíäûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû òºëáºðò õýðýãëýãäýæ áóé òîîöîîíû íýãæ
4. ̺íãºæñºí àëò áîëîí âàëþòûí ¿íýò ç¿éëñèéã õýëíý

ßìàð ÷ óëñ îðíû ¿íäýñíèé âàëþòûí  ìºíãºí òýìäýãò íü âàëþò ìºí áîëîâ÷ îëîí óëñûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà, òºëáºð òîîöîîíä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãýýðýý ÿíç á¿ð áàéäàã. Èéìä îëîí óëñûí òºëáºð òîîöîîíä õýðýãëýæ áàéãàà áàéäëààð íü á¿õ îðíóóäûí ìºíãºí òýìäýãòèéã  äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëäîã: ¯¿íä:

• ׺뺺òýé õºðâºõ âàëþò
• Õÿçãààðëàãäìàë õºðâºõ ÷àäâàðòàé âàëþò
• Õºðâºõ ÷àäâàðã¿é âàëþò

׺뺺òýé õºðâºõ âàëþò

Ýíý íü óëñ õîîðîíäûí ÿìàð ÷ òºëáºð òîîöîîã õèéõ áîëîìæòîé  àëü ÷ óëñûí ìºíãºí òýìäýãòòýé ñîëèãäîõ ÷àäâàðòàé âàëþòûã õýëíý

Õÿçãààðëàãäìàë õºðâºõ ÷àäâàðòàé âàëþò

Ýíý  íü òîäîðõîé íýã òºðëèéí òºëáºð òîîöîîã õèéõýä õýðýãëýãääýã áóþó õèë çàëãàà áîëîí çàðèì óëñ îðíû ìºíãºí òýìäýãòòýé ñîëèãäîõ ÷àäâàðòàé âàëþòûã õýëíý

Õºðâºõ ÷àäâàðã¿é âàëþò

Ýíý íü çºâõºí äîòîîäûí òºëáºð òîîöîîíä õýðýãëýãääýã óëñûí ìºíãºí òýìäýãòèéã õýëíý

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 257-279õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 97-104õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.210-230õ

С. Авирмэд. Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 161-182х

                        В. Нацагдорж. Эдийн засгийн суурь мэдлэг. УБ. 1997. 85-93х

Сэдэв- 12. Эдийн засгийн өсөлт.

-          Эдийн засгийн өсөлт гэж юу вэ? хэмжин илэрхийлэх үзүүлэлтүүд, эдийн засгийн өсөлтийн хүчин зүйлс, Монголын эдийн засгийн өсөлтийн хурдац ямар түвшинд байх нь зохистой вэ? эдийн засгийн үйл ажиллагааг харуулах төрийн үйл ажиллагаа.

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä.

Àëèâàà ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü õÿçãààðëàãäìàë íººöººð õÿçãààðã¿é ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õýðýãöýýã àëü áîëîõ îíîâ÷òîé õàíãàõ ÿâäàë áàéäàã. Èéìä àëèâàà óëñ îðîíä ýäèéí çàñãèéí ºñëòèéã õàíãàõ ÿâäàë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ýäèéí çàñàã áóþó íýã õýíä íîîãäîõ ¿éëäâýðëýëèéí áîäèò õýìæýýíèé ºñºëò íü äýýðõ çîðèëòûã õàíãàõ áîëîìæ îëãîõ áºãººä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò  äàðààõü ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîíäîã.

—  Õ¿í àìûí àìüäðàëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ

—  Ìàòåðèàëëàã áàÿëàãûã àðâèæóóëæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàðäëûã áàãàñàãàõ

—  ªñ÷ áàéãàà øèíý ýäèéí çàñãèéí õýðýãöýýã õàíãàõ,  íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã óëñ îðíû äîòîîä áîëîí îëîí óëñûí
 ò¿âøèíä øèéäâýðëýõ ÷àäâàð ºíäºðæèõ

—  Áîäèò öàëèíãèéí õýìæýý íýìýãäýõ

—  ªðãºí öàð õ¿ðýýòýé àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëîõ

—  Õºðºí㺠îðóóëàëò íýìýãäýí, ÿäóóðàë áóóðàõ ãì.

ªºðººð õýëáýë ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õÿçãààðëàãäìàë íººöèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ õºíãºâ÷èëæ ºãäºã.

ͺ㺺 òàëààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü:

·          ¯éëäâýðëýëèéí õýìæýýíèé õÿãààðëàãäìàë áàéäëààñ ¿¿ñäýã ýäèéí çàñãèéí áýðõøýýëèéã àðèëãàõ

·          Ýäèéí çàñãèéí çîðèëãîî á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõ

·          ªðãºí öàð õ¿ðýýòýé øèíý õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã íèéãýìä îëãîäîã ó÷èð çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä äàðààõè õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëíº:

·       Íèéë¿¿ëýëòèéí õ¿÷èí ç¿éë

·       Ýðýëòèéí õ¿÷èí ç¿éë

·       Õóâààðèëàëòûí õ¿÷èí ç¿éë

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òºðºë:

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººë뺺ð ÿâàãäàæ áàéãààãààñ íü õàìààðóóëààä

1. Ýð÷èìòýé  ºñºëò
2. Ýð÷èìòýé áóñ ºñºëò ãýæ àíãèëäàã

Ýð÷èìòýé áóñ ºñºëòèéã õàíãàæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä:

• Êàïèòàëûí òîî õýìæýý
• Õºäºëìºðèéí òîî õýìæýýíèé ºñºëò òóñ òóñ õàìààðíà

Ýð÷èìòýé  ºñºëòèéã õàíãàæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä:

·       ØÓÒ-èéí äýâøèë

·       Àæèëëàãñäûí ìýäëýã áîëîâñðîë

·       ͺºö¿¿äèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ

·       ¯éëäâýðëýëèéí ¿ð àøèãòàé á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã òîäîðõîéëîõ íü :

1. Áîäèò ¯ÍÁ áà ¯ÖÁ - íéè õýìæýýãýýð, ò¿¿íèé ºñºëòèéí õóðäöààð òîäîðõîéëîõ
2. ̺í íýã õ¿íä íîîãäîæ áàéãàà ¿íäýñíèé íèéò áîëîí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëòººð òîäîðõîéëîõ

Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü

·         Õ¿í àìûí àìüäðàëûí ò¿âøèí

·         Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíã õàðóóëíà 

Ашиглах ном.

À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 175-186õ

                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 104-110õ

С. Авирмэд. Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 197-206х

                        В. Нацагдорж. Эдийн засгийн суурь мэдлэг. УБ. 1997. 102-108х

    

 1.14.  Ñåìèíàðûí õè÷ýýëийн төлөвлөгөө.

Ñýäýâ-1. Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿¿ñýë õºãæèë, ñóäëàõ ç¿éë, ñóäàëãààíû àðãà, ¿íäñýí  îéëãîëòóóä, ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäàë.

Ø  Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿¿ñýë, õºãæëèéí òîâ÷ òîéì

Ø  Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ñóäëàõ ç¿éë

Ø  Ìàêðî, ìèêðî ýäèéí çàñàã

Ø  Ïîçèòèâ, íîðìàòèâ ýäèéí çàñàã

Ø  ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ

Ø  ¯éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóé

Ø  Àíõäàã÷ áà õî¸ðäîã÷ õýðýãëýý

Ø  Ñóäàëãààíû àðãà

Ø  Ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäàë

     Àøèãëàõ íîì.                 À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 7-16õ

                                Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 5-10õ

                                 Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2-19õ

 Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë    ïðàêòèêèéí ¿íäýñ ÓБ1997. 6 –11

Ñýäýâ-2 Ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëàë ò¿¿íä îðîëöîã÷ òàëóóä. Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî

Ø  Ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëàë, ò¿¿íèé ñõåì

Ø  ¯éëäâýðëýë ãýæ þó âý?

Ø  Ìàòåðèàëëàã áà îþóí ñàíààíû ¿éëäâýðëýë

Ø  ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë

Ø  ªðõ ãýð ò¿¿íèé ¿¿ðýã

Ø  Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî

Ø  Ýäèéí çаñãèéí òîãòîëöîîíû òºðë¿¿ä

     Àøèãëàõ íîì. À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 17-20õ

                             Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг.  Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 11-17õ

                             Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñгèéí óõààí ÓÁ. 26-32, 40- 46õ

        Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë    ïðàêòèêèéí  ¿íäýñ ÓÁ 1997.13-18õ

Ñýäýâ – 3. Çàõ çýýë,çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò òºðèéí îðîëöîõ îðîëöîî. ¯íý, ¿íý á¿ðäýëò, ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí îíîë.

Ø  Çàõ çýýë ãýæ þó âý?

Ø  Çàõ çýýëèéí ¿¿ðýã ò¿¿íèé ñóáüåêò

Ø  Çàõ çýýëèéí òºðºë

Ø  Çýõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò òºðèéí îðîëöîî ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

Ø  ¯íèé òóõàé îéëãîëò

Ø  Ýðýëò, ýðýëòèéí ìóðóé, ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

Ø  Íèéë¿¿ëýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóé, ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

Ø  Ýðýëòèéí ìýäðýìæ

Ø  Íèéë¿¿ëýëòèéí ìýäðýìæ

     Àøèãëàõ íîì. À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 17-20õ

                             Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг. Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 17-19,22-33

                             Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 90-98,118-157

        Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí  ¿íäýñ ÓÁ 1997.23-30,35-43

Ñýäýâ- 4. ¯éëäâýðèéí ãàçðûí îðëîãî áà çàðäàë

Ø  ¯éëäâýðëýëèéí áîãèíî,óðò õóãàöàà

Ø  Óðò áà áîãèíî õóãàöààí äàõü çàðäëóóä

Ø  ¯éëäâýðèéí ãàçðûí îðëîãî ò¿¿íèé òºðë¿¿ä

Àøèãëàõ íîì. À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 63- 75õ

                       Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг. Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 37 -39õ

  Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèé ¿íäýñ ÓÁ 1997. 65- 75õ

                          Â. Íàöàãäîðæ Ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ìýäëýã ÓÁ.1997 41-45õ

                                  Á. Íîðæâààí÷èã Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 202-220õ

Ñýäýâ- 5. Хүчин зүйлийн зах зээл

Ø  Хүчин зүйлийн тухай ойлголт

Ø  Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë, цалин хөлс

Ø  Êàïèòàëûí çàõ çýýë, áóñàä îðëîãî

Ø  Газрын нөөцийн зах зээл

Àøèãëàõ íîì. À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 108-146õ

                         Á. Ñóâä, Á. Àлтанцэцэг Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 55-60õ

   Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí  îíîë ïðàêòèêèé ¿íäýñ ÓБ1997. 108-113õ

     Сэдэв-6. Орлого хуваарилалт ба ядуурал

Ø  Орлого хуваарилалт

Ø  Öàëèí õºëñ

Ø  Ядуурлын тухай ойлголт,төрөл

Ø  Ядуурлыг тодорхойлох үзүүлэлтүүд

Ø  Ядуурлыг бууруулах арга зам

Àøèãëàõ íîì. À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002. 115-127õ

                       Á. Ñóâä, Á. Алтанцэцэг Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 55-60õ

  Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë  ïðàêòèêèé ¿íäýñ ÓБ1997. 108-118

                                 С. Авирмэд Макро эдийн засаг УБ. 2006.143-148х

      Ñýäýâ – 7. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä áà ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä.

Ø  Ìàêðî ýäèéí çàãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä

Ø  Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä / ¯ÍÁ, ¯ÖÁ, ¯Î, ÄÍÁ, õóâèéí îðëîãî/

Ø  Íèéò ýðýëò áà íèéò íèéë¿¿ëýëò

Ø  Õýðýãëýý áà õàäàãëàìæ

Àøèãëàõ íîì.      À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002.147-174õ

                                Á. Ñóâä, Á. Алтанцэцэг. Ýêîíîìèêñ ÓÁ. 2000. 63-74õ

                Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí   ¿íäýñ ÓБ 1997. 94-98õ

                                        Â. Íàöàãäîðæ Ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ìýäëýã ÓÁ.1997.62-70õ

Ñýäýâ-8. Ýäèéí çýñãèéí ìº÷ëºã èíôëÿöè áà, àæèëã¿éäýë.

Ø  Àæèëã¿éäýë áà àæèëã¿éäëèéí òºðºë

Ø  Àæèëã¿éäëèéí õýëáýð, Îóýêèíû õóóëü

Ø  Àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõ áîäëîãî

Ø  Èíôëÿöè ò¿¿íèé òºðºë, øàëòãààí ¿ð äàãâàð

Ø  Èíôëÿöèéí ýñðýã áîäëîãî

Àøèãëàõ íîì. À. Áàêåé, Ð. Îðñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí ÓÁ. 2002.186-208õ

                                   Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí

                                                                   ¿íäýñ ÓÁ 1997.93-103 õ

          С. Авирмэд. Макро эдийн засаг. УБ. 2006. 3-21

                          Â. Íàöàãäîðæ Ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ìýäëýã ÓÁ.1997.70-72

1.15. Бие даалтын сэдвүүд:

1.      Ýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäëàõ ç¿éë , ñóäàëãààíû àðãà, çîðèëãî, судалсны ач холбогдол

2.      Зах зээлийн үндсэн асуудал, эäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî

3.      Çàõ çýýë ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð

4.      Ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëàë îðîëöîã÷ òàëóóä, òýäãýýðèéí ã¿йöýòãýõ ¿¿ðýã

5.      Çàõ çýýëèéí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, ¿íý

6.      Ýðýëò áà íèéë¿¿ëýëòèéí ìýäðýìæ

7.      Õýðýãëýã÷èéí îíîë

8.      Ï¿¿ñèéí îíîë

9.      Á¿òýýìæ áóóðàõ õóóëü

10.  ¯éëäâýðèéí çàðäàë áà îðëîãî

11.  Òºãñ ºðñºë人íèé çàõ çýýë

12.  Òºãñ áèø ºðñºë人íèé çàõ çýýë

13.  Ìîíîïîëüò ºðñºë人íèé çàõ çýýë

14.  Îëèãîïîëüò çàõ çýýë

15.  ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýë

16.  Õºäºëìºðèéí íººöèéí çàõ çýýë

17.  Êàïèòàëûí çàõ çýýë

18.  Газрын зах зээл

19.  Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

20.  Íèéò ýðýëò áà íèéò íèéë¿¿ëýëò

21.  ̺í㺠ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

22.  Áàíê ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

23.  Õýðýãëýý áà õóðèìòëàë, õºðºí㺠îðóóëàëò

24.  Èíôëÿöè

25.  Àæèëã¿éäýë

26.  Сàíãèéí áîäëîãî

27.  Òàòâàðûí áîäëîãî

28.  Óëñûí òºñºâ

29.  Òºðèéí íèéãìèéí áîäëîãî

30.  ßäóóðàë

31.  ªì÷ õóâü÷ëàë

32.  Олон улсын эдийн засаг, Îëîí óëñûí õóäàëäàà

33.  Âàëþòûí õàíø

34.  ¯íýò öààñíû çàõ çýýë

35.  Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò

Àøèãëàõ íîì,  ñóðàõ áè÷èã:

§  Ð. Àìàðæàðãàë, Ä. Áàòæàðãàë “ Ýäèéí çàñãèéí ñóóðü óõààí” ÓÁ. 1992

§  À. Áàêåé, Ð. Îðñîî “ Ýäèéí çàñãèéí óõààí” ÓÁ. 2002

§  Á. Íàìñðàé “ Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿íäýñ” ÓÁ. 1996

§  Â. Íàöàíäîðæ “ Ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ìýäëýã” ÓÁ. 1997

§  Á. Íîðæâààí÷èã “ Ýäèéí çàñãèéí óõààí” ÓÁ. 1997

§  П. Жасрай “ Эдийн засгийн онол” УБ. 2002 он

§  Б. Баярдаваа. Д. Гансүлд “ Микро экономикс” УБ. 2008 он

§  Б. Баярдаваа. Д. Гансүлд “ Макро эдийн засгийн онол ” УБ. 2005 он

§  Ã. Ìèåýãîìáî, Á. Ñóâä “ Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ïðàêòèêèéí ¿íäýñ” ÓÁ. 1997

§  Á. Ñóâä, Á. Àëòàíöýöýã “ Ýêîíîìèêñ” ÓÁ.2000

§  Ò.Áàòàà “ Ýäèéí çàñãèéí ìýäëýãèéí ¿íäýñ” ÓÁ. 1998

§  Ñ. Àâèðìýä “ Ìèêðî ýäèéí çàñàã” ÓÁ. 2003

§  Ñ. Àâèðìýä “ Ìàêðî ýäèéí çàñàã” ÓÁ. 2003

§  Б. Батхишиг “ Эдийн засгийн ухааны тайлбар толь бичиг” 2008 он

1.16. Оюутны мэдлэг чадвар, хандлагыг үнэлэх журам

1. Оюутны мэдлэгийг тоон / рейтинг /  оноогоор үнэлэн үсгэн үнэлгээнд шилжүүлнэ: А /4/ - 90-100, В /3/ - 80-89, С /2/ - 70-79, D/1/ - 60-69, F /0/ - 0-59.

2.       Èðö 10% + Îíîë 20%+ Ñåìèíàð 20%+ Áèå äààëò 20% + Øàëãàëò 30%

Оюутанд тавигдах шаардлага

1.       Оюутан сургалтын төлөвлөгөөнд заасан кредит цагийг биелүүлнэ

2.       Оюутан мэдлэгийг үнэлэх журамтай сайтар танилцсан байна

3.       Хичээлд хүндэтгэх шалтгаанаар суугаагүй оюутан тасарсан хичээлийг төлбөртэй нөхнө. Төлбөрийг сургуулийн дотоод журмын дагуу тооцно

4.       Явцын үнэлгээ 70% хүрээгүй тохиолдолд шалгалтанд оруулахгүй. Оюутны албаны зөвшөөрлийн дагуу төлбөртэй нөхөлт хийнэ. Төлбөрийг сургуулийн дотоод журмын дагуу тооцно

5.        Оюутан хүндэтгэх шалтгааны улмаас шалгалтанд орох боломжгүй бол зохих бичиг баримтыг бүрдүүлж шалгалтын өдөр сургалтын албанд хүргүүлсэн байна. Хүндэтгэх шалтгаангүйгээр хувиарт болон дахин шалгалтанд ороогүй оюутны үнэлгээг F дүнгээр тооцно.

Сурах үйл ажиллагаандаа доорхи санамжийг удирдлага болгон ажиллахыг оюутан та бүхэнд зөвлөж байна.

• Сургалтын явцад зохион байгуулалт, идэвх, санаачлагатай оролцох
• Цагийг хатуу баримталж, хичээлд тухай бүр бүрэн оролцох
• Лекцийн хичээлийг өөрийнхөөрөө товчхон гаргацтай,ойлгомжтой хэлбэрээр  тэмдэглэж сурах
• Семинарын хичээлд товчлол хийж бэлтгэлтэй оролцох
• Бие даалтыг цаг хугацаанд нь хийж  дүгнүүлэх
• Онолын  шүүлгийг хуваарийн дагуу сайн бэлтгэж өгөх
• Тасалсан лекц, семинарын хичээлийг цаг алдалгүй нөхөх.
• Номтой бие даан ажиллаж, бүрэн дүүрэн ашиглах
• Шалгалт, шүүлэгт цаг алдалгүй  хичээлийн анхны өдрөөс эхлэн сайтар бэлтгэх
• Биеэ зөв авч явах, өөрийгөө болон бусдыг хүндлэх зөв хандлагыг эзэмших