Хүний бие дэх элементүүдийн тархалт

Хүний бие дэх элементүүдийн тархалт

Хүний бие мах бодийг бүрдүүлдэг үндсэн бүлгийн элементүүдийг хүснэгт 2/3-д үзүүлэв. Хүний биеийн 55-60%-ийг ус эзлэх бөгөөд биеийн субстанцуудын дийлэнх нь органик, зөвхөн 5хүртэлх хувь нь эрдсийн гаралтай байдаг . Биед хамгийн ихээр хүчилтөрөгч ,нүүрстөрөгч, устөрөгч азот,агуулагдана. Катион хэлбэрээр орших металлууд нь эсийн осмосын зохицуулга, мембраны потенциал үүсэх болон катализын процессуудад чухал үүрэгтэй. Энерги ихтэй нэгдэл болох нуклеозидтрифосфатуудын “жишээ нь:АТФ” оролцоотой явагдах бүх урвалд магни (Мg²⁺)шаардлагатай байдаг бол кальци (Cà²⁺)нь эсэд 2догч дамжуулагчийн (second messenger) чухал үүрэг гүйцэтгэх жишээтэй. Натри (Na+) ба калийн (K+)суваг нь мэдрэлийн сэрэл дажуулах болон ионы зөөвөрлөлтөнд чухал үүрэгтэй . Фосфор нь фосфатын хэлбэрээр биед оршихоос гадна АТФ-гийн найрлаганд оролцох төдийгүй мөн сахарын бодисын солилцоонд туслах элементийн үүрэг гүйцэтгэдэг байна .

Хүснэгт 2/3 хүний биед агуулагддаг үндсэн бүлгийн чухал элементүүдийн эзлэх хувь.

элемент	Химийн тэмдэг	Эзлэх хувь	элемент	Химийн тэмдэг	Эзлэх хувь
хүчилтөрөгч	O	63	хүхэр	S	0,25
нүүрстөрөгч	C	20	кали	K	0,2
устөрөгч	H	10	натри	Na	0,1
азот	N	3	хлор	CI	0,1
кальци	Ca	1,5	магни	Mg	0,04
фосфор	P	1,0	бусад		0,81

    Ашигтай ба хортой элементүүд

Үүрэг нь мэдэгдэж байгаа дээр дурьдагдсан элементүүдээс гадна хүний биед үзүүлэх ач холбогдол нь тодорхой бус \жишээ нь хөнгөн цагаан,цахиур, мышьяк\ эсхүл химийн нэгдэл байдлаар оношлогоо ба эмчилгээнд өргөн хэрэглэгддэг,тэрчлэн байгаль орчинд ч хортой,хүний биед аюултай элементүүд байдаг.\хүснэгт 2\5 үзнүү.\ Элементүүдийг ашигтай болоод хортой гэж үзэх нь тухайн элементийнагуулагдсан бодисын концентрацаас буюу өөрөөр хэлбэл тунгаас хамаарсан харицангүй ойлголт юм.Жишээлбэл:мышъяьцагаан тугалга болон хар тугалга нь их концентрацаар хортой харин бага тунгаар гомеопатийн эмчилгээний зориулалтаар ашигладаг байна.Тодорхой нэг элементийн тухай танин мэдэхүйн хил хязгаар нь тэр элементийг илрүүлж чадах хэмжээнээс хамаарна.Үйлдвэрлэл хүчтэй хөгжсөн үеэс,тухайлбал өнгөрсөн зууны хоёрдугаар хагасаас байгаль орчинд хортой элементийн тоо улам нэмэгдсээр байна.Урьдчилан харах аргагүйгээр бидний ахуй амьдралд чимээгүйхэналхам алхамаар нэвтэрсээр байгаа хор хөнөөл нь хүн төрөлхтний сэтгэлийг зовоосоор байна.Үүний нэг тод жишээ нь улам бүр газар авсаар байгаа харшлын өвчин юм. 

Хүснэгт 2\5 Фармакологи болон токсикологийн ач холбогдол бүхий элемегтүүд:

Элемент          Химийн тэмдэг     Үйлчлэл \ Хэрэглээ

Лити                     Li                                        Микроэлемент,сэтгэц гутралын өвчиний

                                                                          эмчилгээнд.

Хөнгөн цагаан      Al                                     Микроэлемент,шархны эмчилгээнд,хөгшрөлтийн

                                                                          деменц-д нөлөөлдөг гэж таамаглаж байгаа.

Мышъяк                   As                                  Микроэлемент,байгаль орчинд хортой.

Никель                      Ni                                  Арьсны хавьталт харшил\Контактдерматит\

Хром                          Cr                                  Харшил

Кадми                       Cd                                  Микроэлемент,байгаль орчинд хортой.

Бари                          Ba                                  Усанд уусдаг давс нь хүчтэй хор,усанд уусдаггүй

                                                                          Барийн сульфатыг рентгенд тодруулагч бодисоор

                                                                          ашигладаг.

Мөнгөн ус                Hg                                 Байгаль орчинд хортой.                                                                                                                                                                                                                                                                                                

Хар тугалга              Pb                                 Байгаль орчинд хортой.

Иод                              I                                    Микроэлемент,ариутгагч

Цагаан алт                Pt                                   Хавдрын эмчилгээнд\цисплатин\

Ксенон                     Xe                                  Өвчин намдаахын зэрэгцээ өнгөц наркозын хий

Оношлогоонд хэрэгëýãääýã радио иçîòîпууд

Байгалийн èзотопуудын зýрэãöээ öөмийн õèìèéн синтезээр гаргаж авсан оëон òооны зохиомол радио изотопууд нь анагаах ухаан, оношëогооíд чухал үүрýã гүйцэтгэдэг (хүснэгт 2/6). Оношлогоонд ашиглаж байгаа радио изотоп нь химèéí нэгдлийн (радио фармакîн) бүрэлдэхүүнд орж зураг 2/3-т дүрслэн үзүүлсíèé дагуу тодорхой нэг эрхтэнд хүр÷ очно. Өвчтөнд íөлөºлөх цацрагийн ачааллûã аль болох баãà байлгахын туëд, хэрэглэж байгаа изотоп нь нэгдүгээрт хагас çадралын үå богинотой, хоёрдугаарò боломжийн хэрээр çөөлөн туяа цацруулдаг байх шаардлагатай. Өнөө үед in vivo оношлогоонд хамгийн өргºн хэрýãлэгдэж байгаа радио изотоп бол ^99mТс (m - мегастабил) юм. Уг изотоп нь тусгайëан бэлтгэсэн "геíåраторò" радио идэвхит ⁹⁹Моëåáäåíýýñ  тогтмоë үүñýж байдаг ба хэрэглэхийн ºмíº т¿үнийã молебденээс салгаж авдаг. ^99mТс íь хоромхон зуурын доòîр g-туяа ялгаруулан удаан орших чадвартай ⁹⁹Тс-д хувирах бөгөөд энý нь зөөлөн b-туяа цаируулах òул аюул багатаé байдаг.

Зур.2/3 (Ñиниòиãраммыí çóðàã àâàõ радиофармакоиыг судсааð ºãнө. Тэр нь áамáай булчирõàé î÷èæ хуримтлагдан, улмаар бодисын солилцоонд оролцоно. Хэмжигдсэн цацрагийн хэмжээ нь тухайн хэсэãò  байãаа фармаконы бодèсын солилцооны идэвхæилтэé  шууд пропорциональ хамааралтай байдаг.  Үүний тусламжтай ýðõòíèé àëü õýñýãò  эрүүл эсхүл өвчòэй болохûã  ялган тоãтоож чаддаã ( æèøýý нь бамбай булчирхай) байна.

Öýâýð áà õîëèìîã áîäèñóóä

ßëãàðàõ øèíæ òýìäýã

                            Àëðåãàò òºëºâ áàéäàë áîëîí ôàçèéí õóâèðëûí òóõàé ¿çýõäýý áèä   

                            Ǻâõºí íýã áîäèñûí ñèñòåìèéí òàëààð ÿðüæ áàéñàí.Íýã áîäèñûí

   Ñèñòåìèéí îíöëîã íü ôèçèêèéí àðãóóäûã àøèãëàí óã ñèñòåìèéã

    Öààøèä ÿëãàí ñàëãàõ áîëîìæã¿éä îðøèíî.

        Öýâýð áîäèñûí (= öýâýð ñóáñòàíö) õèìèéí á¿ðýäýõ¿¿í áîëîí

                          Ôèçèê øèíæ íü (õàéëàõ , áóöëàõ òåìïåðàòóð, íÿãò , öàõèëãààí 

                                       Äàìæóóëàã÷ , îïòèêèéí áîëîí õðîìàòîãðàôûí ºãºäë¿¿ä) 

                                       Òîãòìîë áàéäàã.

       Áàéãàëü äýýð õèìèéí ýëåìåíò áîëîí õèìèéí íýãäë¿¿ä íü öýâýðýýðýý

                           Îðøèõ íü õîâîð òîõèîëääîã.Àíàëèòèêèéí ÿëãàí ñàëãàõ àðãóóäûã

                           Àøèãëàí áîäèñóóäûã áèå áèåýñ íü  ñàëãàæ áîëîõ áºãººä ýíý íü ºðòºã

                           Èõòýé  áàéäàã. Ãýâ÷ õèìèéí áîäèñóóä áîëîí õèìèéí áýëäìýë¿¿äèéã

                           Ãàðãàí àâàõàä öýâýðëýõ àðãûã õýðýãëýõ ñàëàøã¿é øààðäëàãàòàé áîëäîã.

                           Ýìèéí áýëäìýë õîëüöã¿é öýâýð áàéõ òóñàì ñºðºã íºëºº áàãàòàé,

                           Äàãàëäàõ óðâàëóóä ÿâàãäàõã¿é áàéõ áîëíî. Áîäèñûí õîëèìãîîñ öýâýð

                          Áîäèñûã ÿëãàæ àâàõûí òóëä ôèçèêèéí àðãóóäûã æèøýý íü: íýðýõ

                         Òàëñæóóëàõ õðîìàòîãðàô ã.ì. ºðãºí àøèãëàäàã. Õîëèìãèéí õèìèéí

                         Á¿ðýëäýõ¿¿í òîãòìîë áèø áàéõ òóë ò¿¿íèé ôèçèê øèíæ ÷àíàð ÷ ãýñýí

                         ººð÷ëºãäºíº. Óóñìàë íü óóñãàã÷ áà óóññàí áîäèñîîñ òîãòîõ òóë

                          õîëèìîãò õàìààðíà.áèåèéí øèíãýí¿¿ä ìºí ë õîëèìîã áîäèñ þì.

Ãîìîãåí áà ãåòåðîãåí

    Ãîìîãåí

     ãåòåðîãåí         ßìàð íýã àãðåãàò òºëºâò îðøèõ áîäèñûí ñèñòåì ãàäààä áàéäëààðàà  íýãýí æèãä

             áàéâàë íýã ôàç ãýæ íýðëýíý. Õýðýâ ñèñòåì íýã ôàçààñ òîãòñîí áîë ãîìîãåí õýä õýäýí

             ôàçààñ òîãòñîí áàéâàë ãåòåðîãåí ãýíý. Ãîìîãåí ñèñìåìä íýã àãðåãàò òºëºâ áàéäàëä îðøèõ öýâýð

             áîäèñóóä õàìààðíà. Æèøýý íü: øèëýí êîëáûã Î₂  -îîð ä¿¿ðãýæ áèò¿¿ìæèëñýí áàéíà: õèéí ôàç íü

             ãîìîãåí .- àÿãà-òàé óñ: ôàç íü ãîìîãåí –àëòíû ãóëäìàé:õàòóó ôàç íü ãîìîãåí . Ãîìîãåí ñèñòåìûí

             ººð íýã æíü: (78%N₂ , 21%Î₂ , 0,036%ÑÎ₂ áà áàéãàëèéí õèéí õýìæýý íü õýëáýëçýí ººð÷ëºãäºæ

             áàéäàã óñíû óóð áóþó ÷èéãëýã çýðãýýñ òîãòîõ àãààðûí õèé) .Ñèñòåìûã ãîìîãåí ýñõ¿ë ãåòåðîãåí ãýæ

             àíãèëàõ íü òóõàéí ñèñòåìûã ýíãèéí í¿äýýð áîëîí ãýðëèéí ýñõ¿ë ýëåêòðîí ìèêðîñêîïèéí òóëñàìæòàé õàðæ ÷àäàõààñ

             õàìààðäàã. Õýðýâ óóññàí áîäèñ íü áàãà ìîëåêóëò íýãäýë áàéõ áà ò¿¿íèé

Шингэнд хий уусах чадвар нь даралт ихэсхэд нэмэгдэж, температур нэмэгдэхэд буурдаг.Гол мөрөн нуур гэх мэт байгалийн ус нь дээд хэсэгтээ хүчилтөрөгчийг уусгасан байдаг. Хэрэв дээд хэсгийн усыг амьтан, ургамал ууж хэргэлсэн ч тэрээр гадаргуугаараа (агаартай нийлсэн фазийн зааг) хүчилтөрөгчийг дахин шингээж авч байдаг. Энгийнээр илэрхийлбэл усны гадаргуу салхины аясаар бидэртэн долгиолоход (энэ үед усний гадаргуугийн талбай ихэснэ) хүчилтөрөгчийн шингээлт ихэснэ.

       Бодисын уусах чанар тухайн бодисын өөрийнх нь болон уусгагчийн туйлт чанар ба орчны температураас хамаардаг. Ковалентийн холбоо бүхий бодисийн туйлт чанар туйлширсан атомын холбооны эзлэх хувиас хамаардаг бол харин давс нь зөвхөн ионуудаас тогтдог. Ус туйлтай уусгагч тул туйлтай (жишээ нь: давс) эсхүл туйлтай бүлэг (жишээ нь:OH-, NH₂-, COON-, бүлгүүд) агуулсан бодисуудыг сайн уусгана. Давсны уусалтыг бүлэг 7-д тодорхой үзэх болно. Шингэн нүүрстөрөгчид нь (жишээ нь: гексан ба бензол) туйлширсан атомын холбоогүй тул тэд туйлгүй, иймээс зөвхөн туйлгүй бодисууд (жишээ нь : липидүүд) түүнд уусна. Бодисийн туйлшрах шинж дээр суурилсан уусах зарчим:

Ижил зүйл ижилдээ уусдаг.

     Туйлтай ба туйлгүй гэсэн ухагдахууны оронд усанд уусахтай холбоотой гидрофоб ба гидрофил (грекээр: hydor=ус,phil=дуртай,phkb=түлхэх), харин туйлгүй липидтэй (грекээр: lipos=өөх тос) холбоотой лифопил ба лифофоб гэсэн ойлголтуудыг хэрэглэдэг. Бүх амьд организмд ус уусгагчийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Хүний биед хэрэгцээтэй олон субстанцууд усанд сайн уусдаг (= гидрофил, туйлтай). Тухайлбал бодисийн солилцоогоор цаашид боловсрогдож глюкоз ба аминхүчилүүд, биес зайлуулагдах бодисийн солилцооны эцсийн бүтээгдэхүүнүүд (шээсний хүчил, мочевин) хамаарна. Эсийн цитоплазмын дотор энзим болон бодисын солилцооны завсрын бүтээгдэхүүнүүд нь усан орчинд ууссан байдлаар оршдог.

Нернстийн тархалтын хууль 

Өөр хоорондоо бүрэн уусдаггүй, хольж сэгсэрсний дараа хөдөлгөөнгүй байлгахад хоёр фаз үүсгэн тогтдог хоёр өөр төрлийн уусгагчид (дээд/доод фаз жишээ нь: гексан/ ус, диэтилын эфир/ус, ус/ хлороформ) хоёуланд нь уусах чадвартай ямар нэгэн А бодисынг нэмлээ гэж үзэе. Хольж сэгсэрсэний дараа А бодис хүёр фазад тархана. Фазуудын зааг дээр А бодис дээд фазаас доодруу эсхүл доороос дээд фаз руу шилжих (эргэн зөөвөрлөлт) болно. Тодорхой хугуцааны дараа тэнд тархалтын тэнцвэр тогтно. Энэхүү тэнцвэрийн хуулийг дараах томёогоор лэрхийлнэ.

1-2     104    М.Эрдэнэцэцэг  Анагаахийн хими-1  70-р хуудас

          Òàðõàëòûí òýíöâýð

Íåðèñòèéí òàðõàëòûí õóóëü :  

                                  Ê Òàðõàëòûí ïðîöåññ

                                         À À Áîäèñèéí êîíöåíòðàö  ýñâýë

2 ôàçûí äóíä òàðõñàí À áîäèñèéí ºãºãäñºí òåìïåðàòóðò òîãòìîë áàéíà.

Äèýòèëèéí ýôèð áà óñíû õîîðîíä òàðõñàí À áîäèñèéí  òàðõàëòûí êîôöèåíòèéí óòãà íü Ê  ãýæ áîäü¸. Ýíý òóõàéí áîäèñèéí 3 õýñýã íü ( ) äýýä ôàçàä, õàðèí ¿ëäñýí 1 õýñýã íü ( ) äîîä ôàçàä îðøèõèéã èëòãýíý.

 Ýôèð ëèïîôèëë øèíæòýé òóë òàðõàëòûí êîåôöèåíòèéí óòãààñ óóññàí áîäèñèéí ëèïîôèë øèíæòýé ãýäãèéã õàðíà.

Õýðýâ ººð 1 Á áîäèñèéí Ê 0.33 ãýæ ¿çâýë òóñ áîäèñèéí äýýðõ 2 ôàçàä òàðõàõ õýìæýý (25% äýýä ôàçàä 75% äîîä ôàçàä) ò¿ð¿¿÷èéí  òîõèîëäëûí ýñðýã ãàðíà.

Èéìä Á áîäèñ ãèäðîôèë øèíæòýé áàéíà.

Óñàíä óóññàí À áîäèñèéã äàõèí øèíý ýôèðýýð õàíäàëæ (ýêñòðàêöëàõ) çàìààð óñàí ôàçààñ ÿëãàí àâ÷ áîëíî.Ýöýñò íü óñàíä óóññàí À áîäèñ ýôèðò á¿ðýí øèëæèæ èðíý.

Õýðýâ äýýð äóðüäñàí À áà Á áîäèñóóä 2óóëàà óñàíä óóññàí áàéäëààð àãóóëàãäàæ áàéâàë ýôèðòýé õîëüæ ñýãñðýõ ¿åä À áîèñ ò¿ð¿¿ëæ (Êèéí óòãà íü ÿëãààòàé òóë) ýôèðò õàíäëàãäàíà.Òîõèðîõ àïïàðàòûí òóñëàìæòàé (æèøýý íü ýñðýã óðñãàëààð õóâààõ) øèíý ýôèðýýð äàâòàí õàíäëàõ çàìààð À áà Á áîäèñèéã áèå áèåýñ  íü á¿ðýí ñàëãàæ áîëíî.

Мэдрэлийн сэрэл дамжих гэж юү вэ

Зарим эс физикийн болон химийн цочрооны үед өдөөгдөн онцгой урвал үзүүлж үүнийгээ цааш нь дамжуулдаг Энэхүү чадвар нь хүний мэдрэлийн эсэд давамгай хөгжисөн байдаг Тайман үеийн мембраны потенциал 100мВольт хүрдэг Эсийн дотор К ионы концентрац Nа ионыхоос их харин эсийн гадна эсэргээрээ байдаг Невротрансмиттерүүдийн мэдрэлийн төгсгөлөөс ялгардаг зөөгч бодисууд нөлөөгөөр мэдрэл цочрох үед Nа-ын суваг нээгдэж мембранаар Nа-ионууд нэвтрэн орёоноор тайваны потенциал өөрчлөгдөнө Энэ  процессыг деполяризан гэж нэрлэдэг Зарим үед эсийн дотор нэмэх гадна нь хасах болох тохиолдол ч байдаг Энэ үед цахилгаан импульс дамжуулагдана Nа-ын суваг хаагдсаны дараа К ын суваг нээгдсэнээр К ын ионуудын концентрацын традиентаар гадагш урсана тайван потенциал эргэж тогтох боловч үүний улмаас үүсэх ионуудын концентрацын алдагдсан харьцаа нь Na\К-ынпасосын тусламжтай идмэхтэй зөөврөлтөөр хэвийн байдалдаа эргэж орно

Үүсэх мембран нь урлагын гайхамшигт бүтээл:

Амьдралын үүсэх үйл явцын чухал алхам нь эсийн мембранүүсэх процесс байсан Эсийн тетбран нь усан хуваагдмал орон компортимент үүсгэж бие биеэс нь тусгаарлах боломжийг бий болгосон байна Мембраны ачаар гадаад орчны халдлагыг илүү найдвартай даах болжээ Эсийн мембран бүр липидийн давхар давархагаас тогтох ба энэ нь туйлт бодисуудын хувьд түүнийг давах нэг төрлийн хориг болж өгдөг Лишидийн давхар давхаргадээр уяан хатан бүтэцтэй уургийн  молекулууд байрлаж энэхүү хоригийг хэсэгчилсэн байдлаар арилгаж байдаг Эсийн мембран дээр ус болон жижиг ионыг нэвтэрүүлэх нүх сүв сувгууд түүнчлэн липидийн хэсгээрээ молекулууд нэвтрэх карьер болон зөөх процесст нөлөөлөх рецентор болон энзимүүд байрладаг Энэхүү үйл ажиллагааг хэвийн байлгахад эсийн мембраны 2 талд концентранаараа ялгаатай бодиёууд хуримтлагдах нь маш чухал юм

     Биед шаардлагатай энерги хангагдаж чадахгүй (тэг диет ) тохиолдолд энерги ялгаруулан задарна.

                                Аливаа системийн эмх цэгцгүй байдлыг энтропи (S) илэрхийлнэ.  

   ?. Системийн эмх цэгц буурхад энтропи ихэснэ.

Иймд хатуу биет шингэнээс, шингэн нь хийнээс бага энтропитэй байна. Хийг даралтаар баллонд шахах үед энтропи буурна. Даралттай агаараар дүүргэсэн баллоныг “Энтропийн цоорхой ” гэж үзэж болно. Савны тагийг нээхэд шахагдсан агаар аль болох хурдан гадагшилна.Учир нь систем гадаад орчинтой адилхан болохыг эрмэлзэж, өөрөөр хэлбэл энтропи ихсэх бөгөөд үүнтэй хамт эмх цэгц буурна. Энтропийн ихсэлт нь их концентрацтайгаас бага концентрацтай уусмал руу концентрац нь тэнцүү болтол жижиг хэсэг тарах диффузын хөдөлгөгч хүч байдаг. Энэ процесс эсрэг чиглэлд хэзээ ч аяндаа явахгүй. Энтропийн ихсэлт нь аяндаа явагддаг процессуудийн чиглэлийг тодорхойлно.Системийн энтропи нь төлөв байдлын функц бөгөөд тодорхой нөхцөлд тогтмол утгатай байна. Химийн урвалын үед анхны бодисууд болон тэдгээрийн эмх цэгц өөрчлөгдөнө. Урвалын явцад ихэнх тохиолдолд энтропи өөрчлөлт (∆S) гарах бөгөөд үүнийг Урвалын энтропи гэнэ. Энтропийн ихсэлт (∆S>0) урвалыг өрнүүлнэ. Тухайн урвалыг өрнүүлэх эсхүл сааруулах төлөв байдлын өөрчлөлтийг урьдчилан, үнэн магадтайгаар гаргахын тулд урвалын энергийн балансад урвалын энтропийг (∆S нь Дж К моль) оруулж тооцох шаардлагатай болсон байна.∆S нь стандарт нөхцөл дэх урвалын энтропийг илэрхийлнэ.

6.6.4    Гиббсийн чөлөөт энерги

        Яагаад зарим урвал аяндаа, зарим нь аяндаа явагддаггүй вэ? Үүнд энтальпийн бууралт (∆H 0), энтропийн ихсэлт (∆S 0) тухайн урвалийн хөдөлгөгч хүчэнд эергээр нөлөөлнө гэсэн хариу өгнө. Нийт энерги дэх урвалын энтропийн эзлэх хувь нь темпратураас хамаарах бөгөөд уг хамаарлын математик илэрхийлэл нь Т·∆S байна. Нийт энергийн хэмжээг дараах тэгшитгэлээр илэрхийлнэ.

            Гиббс−Гельмгольцийн тэгшитгэл ∆G═∆H−T·∆S

     ∆G═ Гиббсийн чөлөөт энерги

     ∆H═Урвалын энтальпи

    ∆S═ Урвалын энтропи

∆G(kДж\ моль)−ийг гиббсийн чөлөөт урвалын энтальпи гэж нэрлэнэ.

Бусад сурах бичгүүдэд “Чөлөөт урвалын энтальпи “ эсхүл “Гиббсийн чөлөөт энерги “ гэж ч нэрлэсэн байдаг. Энэ номонд урвалын нийт  

Гадаад орчинтой матери болон энергийн солилцоо явуулдаг нээлттэй систем нь амьд организмын онцлог шинж бөгөөд хоол хүнсийг гаднаас авч улмаар бодисын солилцооны бүтээгдэхүүн хэлбэрээр биеэс зайлуулах ба энэ үед ажил хийгдэж дулаан ялгарч байдаг.амьд организмын энергийн тэнцлийг ойлгох гол түлхүүр нь Гиббсийн чөлөөт энерги юм.термодинамикийн үүднээс авч үзвэл хоол хүнсний бодисуудийн өндөр этальпи,их этропитой байдаг бол бодисийн солилцооны бүтээгдэхүүнүүд бага,энталпи их  энтропитой  байна. Хоол хүнсний хувиралын дунд үүссэн энериг нь организмын амьд байхын илэрхийлэл болсон бүхий процессуудын явагдах боломжийг олгохын зэрэгцээ амьд биед шаардлагатай өндөр эмх цэгцийгтогтоон барьж байхад зарцуулагдна. Хүний биед явагдах материаллаг процессууд тэнцвэрээс алс орших бөгөөд зарим тохиолдолд эргэдэггүй явагддаг онцлогтой. Амьд бие тэнцвэр тогтоно гэдэг бол үхэл гэсэн үг.

   Амь системийг ойлгохын тулд дараах нэгэн бодисыг хөрвүүлье:

   Тэнцвэрийн байдалд оршихгүй, тэнцвэрт орохыг ч эрмэлзэхгүй атлаа матери болон энергийн урсгал нь дангаараа термодинамикийнхуулиудад захирагдах төдийгүй ажил гүйцэтгэх чадвартай тийм нэгэн систем байдаг. Түүний түлхүүр үг нь урсах тэнцвэр. Өөрөөр хэлбэл систем дэх бодисын урсгал тогтмол байх ба тодорхой цаг хугацааны турш систем гадагшаа өөрчлөгддөггүй. Амьд биеийн энергийн урсгал ямагт уулын уруу чиглэсэн байдаг(DG<0).Энэхүү төлөв байдлыг нэг талаас ус урсан орж ,нөгөө талаас нь төдий хэмжээний ус урсан гарч байдаг.тодорхой түвшний устай загасан цөөрөмтэй зүйрлэж болно.Орж ирж байгаа усний урсгалыг хаачихвал усхий түвшин буурч загаснуудад орон зай багадна.Харин усны гарах урсгал хаагдвал савнаасаа халих болно.Энэхүү загасан цөөрөмтэй зүйрлэж болох организм дах бодит жишээ нь цусанд агуулагдах глюкозын концентрац юм.Цусан дах глюкозын концентрацын норм хэмжээ нь 4,4-6,6 ммолью/л байдаг.Чихрийн шижин өвчний үед инсулин тарихгүй бол цусан дах глюкозын  хэмжээ зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс ихсэж улмаар бусад бодисын солилцоонд нөлөөлж янз бүрийн эрхтэн системийг өвчлүүлж болно.Хэрэв инсулиныг хэтрүүлж хэрэглэвэл цусан дах сахарын хэмжээ огцом буурч ухаан алдах хүртэл шинж тэмдгүүд илэрнэ.Эрүүл хүний бие нь глюкозын задарлын болон гликогены хэлбэрээр нөөцлөх (гарах урсгал) маягаар илүүдэл сахараа багасгах бөгөөд хэрэгцээ гарсан үед хоол хүнсээр гликогены нөөцөөс эсхүл глюконеогенезээр глюкоз үүсгэх (орох урсгал)цусан дах глюкозын хэмжээг зохицуулж байдаг.Хүний сэтгэл санааны тэнцвэрт байдалд дүйцэх бодисын эквивалент биед байхгүй.Янз бүрийн чадавхтай сэтгэл санааны болон ухааны үйл ажиллагаанууд нь термодинамикийн хяналтаас ангид орших ба тэнд өөр хууль үйлчилнэ.                         
       “Ион гидратжих “

Уусмал давсны анион ба катионууд чөлөөт хэлбэрээр бус, харин ионы цэнэг болон радиусаасаа хамаарч их бага олон тооны усны молекулаар хүрээлэгдсэн байдаг. Энэ үед ион-дипол харилцан үйлчлэл үүсэх багаад үр дүнд нь ион гидратжина.

               

    

             H δ    H                                                                                                         O δ

                 O  δ                                                                  H  δ   H

    H δ                   δ H                                            δ     H                H δ                              δ        O    Na    O   δ                                              O  δ      CL          δ O

    H                         H                                                   H                H

                  O δ                                                                  H δ    H

             H  δ   H                                                                     O δ

Гидратжсан катион                                          Гидратжсан анион

Ионыг тойрон хүрээлэх усны молекулын тоо ихэвчлэн 4 эсхүл 6 байдаг. Гидратын бүрхүүл нь ионы цэнэг, радиус болон температураас хамаардаг байна. Хоёр өөр радиустай , ижил цэнэгтэй ионууд ын бага хэмжээтэй илүү нь том гидратын бүрхүүл үүсгэдэг.   Гидратын бүрхүүл дэх усны молекулын тоо хэлбэлзэлтэй байх тул гидратын бүрхүүлийн тоог урвалын тэгшитгэлд оруулдаггүй. Ион гидратжсан болохыг харуулах шаардлагатай гэж үзвэл ионы химийн томьёоны ард “ aq “  гэж тэмдэглэж өгнө. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд    үүнийг ойлгомжтой хэмээн үзэж бичдэггүй байна.

Ион гидратжих үед энерги ялгарах бөгөөд үүнийг гидратжих энтальпи  гэнэ.   HЭнэ үед хийн төлөвт байгаа ионууд  уусаж, гидратжсан ионы хэлбэрээр уусмалд оршино.

               K(g) + CL - (g) → K ‾ aq + CL‾ .aq∆H═  ─ 684кДж / моль

Тухайн процесс энергийн хувьд хэр ашигтай байх нь ион тус бүрийн цэнэг ©болон  радиусаас хамаарна. Гидратын бүрхүүл томрох тусам гидратжих энтальпи ихэснэ.

Гидратын  бүрхүүл үүссэнээр жижиг хэсгийн гадагшаа үйлчлэх радиус ихэснэ. Дэс дугаар ихсэх тусам “ нүцгэн “ шүлтийн металлын ионы радиус ихэсдэг бол гидратжсан ионуудад эсрэгээр өөрчлөгдөнө.

                                                                                                                                                Ионы радиус

Гидратын бүрхүүл үүссэннээр жижиг хэсгийн гадагшаа үйлчлэх радиус ихсэнэ. Дэс дугаар ихсэх тусам “ нүцгэн” шүлтийн металлын ионы радиус ихэсдэг бол гидратжсан ионуудад эсрэгээр өөрчлөгдөнө.

                                                     Жижиг хэсгийн радиус

Ион-                           Li⁺            <      Na⁺         <      K⁺

Гидратжсан ион-      Li⁺aq    >      Na⁺aq   >     K⁺aq

Хүснэгт 7/1 Ионы радиус  ба гидратжихын энтальпи (    Н_г)

Ион	Радиус (пм=10-12м)	Нг (кДж/моль )
Li+	60	-508
Na+	95	-398
K+	133	-308
Mg2+	65	-1908
Ca2+	97	-1577
CI	181	-376

Жижиг хэсгүүдийн хэмжээ нь тэдгээрийг эсийн дотор болон гадна орчинд чөлөөтэй хөдлөхөд нөлөөлөх бөгөөд ялангуяа диффуз эсхүл мембраны нүх сүвээр зөөвөрлөгдөх процесст чухал ач холбогдолтой. Жишээлбэл гидратжсан Na-ын ион (Na⁺aq)гидратжсан К-ийн ионоос (K⁺aq) хэмжээгээр том байх тул мембраны нүхээр К⁺ ион нэвтэрч, харин Na⁺ ион үлдэнэ. Хэрэв эдгээр шүлтийн ионууд гидратын бүрхүүлээсээ салсан тохиолдолд, хэмжээний харьцаа эсрэгээр эргэнэ. Гидратын бүрхүүлээс салахад энерги зарцуулагддаг. Гидратын бүрхүүлээс салах процесс нь тодорхой голч бүхий нүхтэй мембраныг нэвтрэх сонгомол шинжийг үүсгэх ба ингэснээр жижиг Na⁺ ион зорчиж, харин К⁺ ион нэвтэрч чадахгүй үлдэнэ. Хажуугийн бүлгийн металлын зарим  катионуудад түүний гидратын бүрхүүл дэх усны молекулын тоо тогтмол байдаг. Энэ үед усны молекулууд ион-дипол харилцан үйлчлэлийн хүчээр баригдах төдийгүй, нэмэлтээр усны молекулын хүчилтөрөгчийн атом ба металлын ионы хооронд ковалент холбоо үүсдэг байна. Энэ тохиолдолд аквакомплекс үүснэ. Гидратжсан катион “нүцгэн” катионоос өөр өнгөтэй тул аквакомплекс үүссэнийг өнгөний өөрчлөлтөөр таньж болдог.

                                 [Cu(H₂O)₄]²⁺SO₄^2-       -4H₂O       Cu SO₄

                                 Аквакомплекс                      зэсийн (II) сульфат(усгүй)

                                 (Цайвар цэнхэр)                   (өнгөгүй)

Сув-104   Болорцэцэг

                              Уургийг давслах

Ионы гидратын бүрхүүл үүсгэх чадвар дээр үндэслэгдсэн  нэгэн  тунадасжуулах  арга  байдаг бөгөөд үүнийг   давслах гэж нэрлэнэ,  Цусны плазмыг аммиакийн сульфатын ханасан уусмал руу хийвэл альбумин [цусны плазман уураг ] тунадасжин  бууна,Альбуминд усны молекулууд харьцангуй сул холбогдсон байх тул аммонийн  сульфатын бүрэн бус гидратжсан  ионууд альбуминаас гидратын  бүрхүүлийг нь булаан авдаг байна , Гидратын бүрхүүлээ алдсан альбумин уусахаа больж тунадасжин бууж улмаар түүнийг ялгаж авах боломжтой болно ,  Энэ процесс буцаж эргэдэг буюу өөрөөр хэлбэл ялгаж авсан альбумин дээр ус хийхэд эргэж уусах ба өмнөх үеийнхээ шинж чанарыг хэвээр хадгалан үлддэг , Энэхүү давслах аргыг уургийг ялгахад өргөн ашигладаг байна,

                                       Давсан туулга

Гашуун давс [mgso]  болон   глауберын давснаас 10-20г агуулсан изотоник уусмалыг уувал туулгах үйлчлэл үзүүлнэ , Эдгээр давсууд гэдэсний ханаар муу шимэгддэг Энэ үед гэдэсний осмос даралт тэнцвэртэй хэвээр үлдэх тул давсны уусмалын ус гэдсэнд харьцангуй удаан  байж улмаар гэдэс угаах буюу туулгах үйлчлэл үзүүлнэ ,  Хэрэв энэ давсуудыг гипертоник уусмалаар хэрэглэвэл биеийн эдээс ус гэдэсний хөндий рүү шимэгдэн туулгах үйлчлэл нь улам хүчтэй болдог , Сөрөг нөлөө ихтэй учир дээрх давсуудыг удаан хугацаагаар хэрэглэхийг хориглодог байна, 

Хүчил	Нийлбэр томьёо	Байгуулалтын томьёо	Хэдэн протонд хүчил болох	Анион
Хлорт устөрөгч/давсны хүчил\	HCI	H-CI	Нэг протонт	CI-	Хлорид
Азотын хүчил				NO3	Нитрат
Цууны хүчил Цианы хүчил	HNO3
Хүхрийн хүчил	C2H4O2  HCN			CN3-COO	Ацетат
Хүхэрт устөрөгч	H2SO4		Хоёр протонт	HSO4	Гидросульфат
Нүүрсний хүчил	H2S			SO42-	Сульфат
Хурган чихний Хүчил	H2CO3			HS-    S2-	Гидросульфат сульфат
Фосфорын хүчил	C2H2O4			HCO3-  CO2-3	Гидрокарбонат карбанот
	H3PO4			(COO)22--	Оксалат
				H2PO4-	Дигидрофосфат (анхдагч фосфат)
				HPO42-	Гидрофосфат (хоёрдогч) фосфат
			Гурван протонт	PO43-	Фолсфат

Усны ионы үржвэр шингэрүүлсэн уусмалын үед хүчин төгөлдөр үйлчилнэ.Хэрэв [ ] мэдэгдэж байвал [ОН-]-ыг эсвэл эсэргээр тооцоолон гараж болно .Хэрэв [ОН-]  моль/л бол түүний [ *]-ыг дараах байдлаар бодож олно.

[ ] / :[ ]

Гидроны ион ( ) ба гидроксид ионын (О ) концентрацыг шингэрүүлсэн усан уусмалд тухайн уусмалын хүчиллэг болон суурилагийн зэрэг болгон ашигладаг .Аравын хасах зэрэгтэй тоонуудыг хувааж үржүүлэх нь төвөгтэй тул гидроны ионын концентрацаас сөрөг аравтын логарифм авсан хэмжигдэхүүнийг хэрэглэх ба үүнийг ус төрөгчийн илтгэгч (латинаар:pondus hysrogenii)хэмээн нэрлэх бөгөөд рН гэж тэмдэглэнэ .

!       рН ]

Энэхүү математик аргын тусламжтай энгийн тоонуудыг нэмж хасах замаар уусмалын хүчиллэг болон суурьлаг шинжийг тоон утгаар тодорхойлох боломжтой болжээ.Үүний нэгэн адил рОН илтгэгчийг тодорхойлж болно .(рОН [O ]).

Эдгээрийг усны ионы үржвэрт оруулбал :

! 

Дээр дурьдагдсан жишээнд [О  гэж өгөгдсөн бол одоо рОН=5 гэж илэрхийлэгдэх болно .Эндээс рН-ын хэмжээг тооцоолбол :рН=14-рОН=14-5=9 гарна .

!Логарифм бодох

Хүчил-суурийн урвалын тоон утгаар илэрхийлэхэд логарифмыг ашиглана.Аравтын логарифмыг lg гэж товчилно .Логарифм ашигласнаар бодолт хялбарчлагдах бөгөөд хоёр түүны үржвэрээс тэдгээрийн тус бүрийн логарифмуудын нийлбэр ,харин хуваагдлаас тэдгээрийн логарифмуудын ялгавар гарна .Зэрэгт дэвшүүлсэн тооны зэрэг нь суурийн логарифмаар үржүүлэгдэнэ.Жишээ нь :

Үржих үйлдэл :x·y;lg(x·y) lg x+lg y

Хуваах үйлдэл:  x-lg y

Зэрэгт дэвшүүлэх :       

Сөрөг логарифм:

Гидроны ионы концентрацыг [ ]    (=c(  зарим сурах бичигт ус төрөгчийн ионын концентрацаар [    (=c(  бичиж илэрхийлсэн байдаг .Усан уусмалд хэзээч чөлөөт протон оршдоггүй тул энэ номонд [ гэсэн бичиглэлийг хэрэглэв.

2) Хүчтэй хүчил устай бүрэн урвалд орж  Н₃О⁺ ба дагалдмал суурь үүсгэнэ. Ийм уусмалд  Н₃О⁺  жинхэнэ хүчил нь байдаг, өөрөөр хэлбэл усанд гидроны ионоос илүү хүчтэй хүчил байхгүй . Давсны хүчил болон хүхрийн хүчлийн рК_х хэмжээг тогтооход уусгагчаар усыг авдаггүй байна. Усан орчинд ОН^- ионоос илүү хүчтэй суурь байхгүй.

 3) Янз бүрийн рК_х хэмжээтэй хүчил-суурийн хосуудыг холих үед хүчтэй хүчил (рК_х утга багатай) нь протоноо протоны донор-хүч султай дагалдмал суурьтаа өгнө. Үүнийг хүчил ба давсны хоорондох урвалын жишээн дээр үзье :

Жишээ нь 1:              HCI + CH₃COO^-Na⁺    →    Na⁺ CI^- + CH₃COOН

                           Давсны хүчил    Анетат натри        Натрийн хлорид    Цууны хүчил

Жишээ нь 2:              H₂SO₄  +  CaCO₃   → CaSO₄  +  H₂CO₃        

                                        _{Хүхрийн хүчил   Карбонат кальци    Кальци сульфат   Нүүрсний хүчил}                    

                                                                                                                              ↑↓

                                                                                                                                                                           СО₂ + Н₂О

!

  Эхний жишээнд цууны хүчил, дараагийнхад нүүрсний хүчил үүссэн байна. Нүүрсний хүчил тогтворгүй тул ус болон нүүрсний давхар оксид (дэгдэмхий хий) болон задарна. Дээрх урвалууд явагдах үндсэн зарчим нь :

Хүчтэй хүчил (рК_х хэмжээ багатай нь ) нь сул хүчлийг түүний давснаас түрж гаргана. Протон ямагт хүчтэй хүчлээс сул хүчлийн анион руу шилжинэ.

Хүчил, шүлт аюултай!

Концентрацтай хүчил болон суурь арьс салст эдэд хүрэлцвэл тухайн       хэсэгт түлэгдэлт үүсэнэ. Ийм осол цууны, давсны, хүхрийн, азотын хүчлүүд, түүнчлэн шүлтийн болон аммиакийн уусмалтай ажиллах үед голлон тохиолддог байна. Түлэгдэлийн улмаас эдийн үхжил  (некроз) болон товгор сорив  (келойд) үүсэж болно. Хүчил нь тухайн хэсэгт коагуляцын некроз үүсгэдэг бол суурь нь эдийг идэж улмаар колликвацын некроз үүсгэнэ. Арьс болон нүдэнд хүчил , суурь хүрсэн тохиолдолд их хмжээний усаар сайтар угаасны дараа үргэлжлүүлж түлэгдлийн үеийн эмчилгээ хийнэ. Ямар нэгэн байдлаар хүний биед хүчил , шүлт дотуур орсон тохиолдолд  бөөлжүүлэх аргыг огт хэрэглэж болохгүй. Цаг алдалгүй , 300мл –ээс дээш хэмжээний ус уулгах бөгөөд шокоос сэргийлэх арга хэмжээ авна . Үүний дараа шууд эмнэлэгт хүргэн шаардлагатай эмчилгээг хийнэ.

8.6 рН-ийн хэмжээг тооцоолох

8.6.1 Хүчтэй хүчил

Хүчтэй хүчил (рК_Х -1)  усан уусмалдаа бүрэн диссоциацид ордог. Өөрөөр хэлбэл нэг молекул хүчлээс нэг Н₃О⁺  ба нэг А^- хэсэг үүснэ.

HA+H2O<=>H3OÅ+AÆ

Энэ үед ph-ын хэмжээг тодорхойлогч гидроны ионы концентрац нь урвалын өмнөх үеийн хүчлийн концентрацтай адилхан хэмжээтэй байна. (H₃O⁺)=c(хүчил)

v  Хүчтэй хүчил суурь

Хүчтэй хүчил ба хүчтэй суурийн pH хэмжээ:

pH= - lg_c(хүчил)                      poH - lg_c(суурь)             pH=14-pOH

уусмалын pH хэсмжээг дараах байдлаар тооцоолно: жишээ

0,1M давсны хүчил: _c(HCl)=0.1:  PH= -lg10-1=1

0.2M давсны хүчил: c(HCL)=0.2: pH=-lg0.2=0.7

10^-3  M давсны хүчил  c(HCL)=10^-3: pH=хэмжээг 10^-3=3

0,1M натри шүлт c(NAOH)=0.1:pOH=-lg10^-1=1:pH=14-1=14

Хэрэв давс хүчил натри шүлтийг 10^-7M (pH=7) болтол шингэрүүлсний дараа үргэжлүүлэн шингэрүүлбэл усны өөрийн диссоциацид  хүрнэ. Хүчлийн PH хэмжээг 7-оос их болтол шингэрүүлнэ гэж  байдаггүйтэй адил  суурийн pH хэмжээг 7-оос бага болтол шигэрүүлнэ гэж бас байхгүй өөрөөр хэлбэл 10^-9M давсны хүчлйин pH=7 байна гэсэн  үг:

8,6,2 сул хүчил:

Сул хүчил усан уусмалдаа диссоциацид бүрэн ордоггүй. Тэнцвэрийн байдалд түүний  диссоциацид ороогүй хэсгийн эзлэх хувь нь давамгайлна. Иймд түүний уусмал дахь гидроны ионы концентрац ижил  концентрацтай хүчтэй хүчлийнтай хаоьцуулбал бага байх буюу pH хэмжээ өндөр байдаг.

                           HA+H₂OÛH₃O^Å+A^Æ                 

                                 (s)-(x)          (x)     (x)

 (s)=c(хүчил) урвалын өмнөх үеийн хүчлийн концентрац

(x)= диссоциацид орсон хэсгйин концентрац

Хэрэв нэг AH молекулаас тус бүр нэг нэг (H₃O) ба (A)хэсэг үүссэн бол тэдгээрийн концентрац тэнцүү байх ёстой. (хүчтэй хүчлийн үеийнх шиг ) гэтэл анхны концентрацаас (s) диссоциацид орсон хэсэг (x) дутах тул (s)- (x) болно.

Сул хүчиллэгийн тогтмолыг дараах байдлаар томьёлно.

   =    =         

Сул хүчлийн үед анхны концентрац маш бага өөрчлөгдөх тул түүнийг тооцолгүй орхиж болно.  (s)-(x)=(s)

Иймээс:

рН ийн хэмжих,түүний хэмжээг тохируулах нь хими биохими болон анагаахад чухал ач холбогдолтой. Хүснэгт 8/4-т биеийн шингэн болон зарим хүнсний бүтээгдэхүүний рН ийн утгыг үзүүлэв.

Хүснэгт 8/4 Биеийн шингэний *болон хүнсний бүтээгдэхүүний рН-ийн утга

Шингэн                                       рН                                          Шингэн                                               рН

0,1М НСI                                      1                                              шүлс                                                      6,4

Ходоодний шүүс                       0,8-1,5                   Ус                                                           7,0

Нимбэгний хүчил                      2,2-2,4                   Цөс                                                         7,0-7,2

Цуу                                                 2,4-3,4                   Цус                                                         7,37-7,43

Дарсан байцаа, дарс  3,8                                          Нойр булчирхай                 7,7

Хөлс                                                              4,0-6,8                   Саван                                                     8-10

Улаан лоолын шүүс 4,0-4,4                   Магнийн гидроксид                          9-10

Хар кофе                                       5,0-5,1                   0,1 М Na HN3  -уусмал      11,1

Шээс                                                              5,5-7,5                   0,1 М Na OH                        13

Cүү                                                                6,3-6,6

*Биеийн шингэний рН-ийн утгын зөвшөөрөгдөх хэлбэлзэл

Уусмалын рН-ийг хэмжих  хоёр арга байдаг:

1)       рН-метр багажийн тусламжтай рН-ээс хамаарах потенциалыг хэмжих. рН-метр нь шилэн электрод эсхүл рН-аас хамаарсан исэлдэн –ангижрах элетродтой холбогдсон байдаг.

2)       Индикатор тусламжтай хэмжих

Индикатор (HInd) нь хүчил (протоны донор) ба суурьтай (протоны акцентор) хүрэлцэх үед өнгөө хувиргах чадвартай. Органик сул хүчил жсхүл сул сууриуд байдаг.

                        +H2O                                   +Ind                 

        Хүчлэн индикатор  Анион андикатор

Дээрх тэгшитгэлт масс үйлчлэлийн хуулийг хэрэглэвэл

 хүчлэн индикаторын диссоцианын тогтмол эндээс гидроны ионы концентраци

                        Саармагжих

Давсны хүчил ба натрийн шүлтийг эквимоль хэмжээгээр урвалд оруулахад тэдгээрийн шинж чанар бүр мөсөн өөрчлөгддөг байна. Урвалын явцад хүчлийн протон суурьруу шилжинэ. Энэ процессыг  саармагжих гэнэ.                                              

HCl+Na OH → NaC+H2O         Хүчил     Суурь       Давс    Ус

( Саармагжих)

 

Саармагжих урвал усан уусмалд явагдах тул ионы тэгшитгэлээр илэрхийлж бичих нь тохиромжтой:

Θ+ClΘ + NaΘ + OHΘ → NaΘ + ClΘ + 2H2O

Θ+OH          2H2O ∆H0= - 57,3 кДж/моль

Хүч лийн анион болон суурийн катионоос давс / хоолны давс / үүсэх бөгөөд түүний ионууд нь усанд диссоциацлагдан гидратжсан хэлбэрээр оршино. Хэрэв усыг нь ууршуулбал хатуу давс үлдэнэ. Хүчил ба суурийг холиход  явагдах саармагжих урвалын дүнд гидроны болон гидроксидын ионууд нийлж диссоциацид муу ордог., саармаг ус үүсдэг байна.

 

Саармагжих урвалын үед дулаан / саармагжих энтальпи / ялгарна. Энэхүү энтальпийн утга гидроксидын уусмалаар  саармагжиж байгаа хүчлийн хүчтэй болон сул байхаас үл хамааралтай байдаг.

Õýìæýýíýýñ õýòýðñýí á¿õýí õîð

Õîäîîäíû ýñ ºäºðò 2-3ë ø¿¿ñ ÿëãàðóóëäàã. Õîäîîäíû ø¿¿ñ ãýäýã íü öóñòàé èçîòîíèê äàâñíû õ¿÷ëèéí óóñìàë áºãººä ò¿¿íèé ðÍ õýìæýý íü 0.8-1.5 áàéäàã. Äàâñíû õ¿÷èë íü ãàäíààñ õîîë õ¿íñýýð îðæ èðýõ óóðãèéã áîëøîâñðóóëòàíä áýëòãýíý. Õîäîîäíîîñ äàâñíû äàâñíû õ¿÷èë ÿëãàðàõ ïðîöåññ íü æèðèéí áóñ, ºíäºð êîíöåíòðàöûí ãðàäèåíòûã õýìæýýíä íü áàðüæ ÷àääàãààðàà áîäèñûí ñîëèëöîîíû ãàéõàìøèãòàé á¿òýýë òºäèéã¿é èéì ïðîöåññûí çîõèöóóëãà íü ìàø íàðèéí áàéõ íü îéëãîìæòîé. Ñòðåññ áîëîí áóðóó õîîëëîëò çýðýã íü õîäîîäíû õ¿÷ëèéã èõñýõ (öýýæ ãàøóó îðãèõ, ãàñòðèò) íýã øàëòãààí áîëäîã. Õîäîîäíû õ¿÷ëèéã ñààðìàãæóóëàõ áóþó ýñõ¿ë øèíãýýæ àâäàã ñóáñòàíöóóäûã àíòàöèòóóä ãýæ íýðëýíý. Èéì çîðèóëàëòààð óñàíä ìóó óóñäàã, õîäîîäíû õ¿÷èëòýé ààæèì óðâàëä îðîõ ìàãíèéí áîëîí õºíãºí öàãààíû ãèäðîêñèäûã, ýñõ¿ë ñààðìàãæóóëàõûí çýðýãöýý, ìºí øèíãýýõ ÷àäâàðòàé ìàãíè-àëþìèíè-ñèëèêàòûí ãèäðàòûã õýðýãëýäýã áàéíà. Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã (ÑÎ₂) õýòýðõèé õóðäàí ÿëãàðóóëàõààñ ãàäíà ñºðºã ¿éë÷ëýë èõòýé ó÷èð êàëüöèéí êàðáîíàò áîëîí íàòðèéí ãèäðîêàðáîíàòûã äýýðõ çîðèóëàëòààð õýðýãëýõýý áîëüñîí áàéíà. Õîäîîäíû õ¿÷èëëýãèéã áàãàñãàõ çîðèóëàëòààð õýðýãëýäýã áóñàä ýìèéí áîäèñóóä íü õ¿÷èë ¿¿ñýõ ìåõàýèçìä øóóä íºëººëäºã. Á¿õ ýìèéí áýëäýìë¿¿ä èõ áàãà ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

Äàâñíû õ¿èë áà íàòðèéí ãèäðîêñèäûã ýêâèìîëü õýìæýýãýýð õîëèõîä õîîëíû äàâñ ¿¿ñíý. Ýíý ¿åä óóñìàëûí ðÍ-èéí õýìæýý 7 áàéõ áóþó óóñìàë ñààðìàã áàéíà. Ãýâ÷ ðÍ=7 áîëîõ íü ñààðìàãæèõ óðâàëä çààâàë øààðäàãäàõ çíäñýí íºõöºë áàéõ àëáàã¿é.

! õ¿÷òýé õ¿÷ëèéã õ¿÷òýé ñóóðèàð ñààðìàãæóóëàõàä ¿¿ññýí äàâñíû óóñìàë ñààðìàã áàéíà. (ðÍ=7)   

Ñóë õ¿÷ëèéã õ¿÷òýé ñóóðèàð ñààðìàãæóóëàõàä ¿¿ññýí äàâñíû óóñìàëûí ðÍ õýìæýý 7-îîñ ÿëãààòàé áàéäàã ( õ¿ñíýãò 8/6 ¿ç.) Æèøýý íü öóóíû õ¿÷èë ýêâèìîëÿð õýìæýýãýýð íàòðèéí ø¿ëòòýé óðâàëä îðæ íàòðèéí àöåòàò áà óñ ¿¿ñãýíý. Ýíý óóñìàëûí ðÍ õýìæýý íü ñààðìàã áóñ õàðèí ñóë ø¿ëòëýã (ðÍ>7) áàéäàã áàéíà.

ÑÍ₃ÑÎÎÍ         +         NaOH       "     CH3COO^ª +Na^ª   +  Í₂Î

Öóóíû õ¿÷èë          Íàòðèéí ø¿ëò          Íàòðèéí àööåòàò     Óñ

Ó÷èð íü àööåòàòûí èîí äóíä çýðãèéí õ¿÷òýé äàãàëäìàë ñóóðü òóë äèññîöèàöèä îðîîã¿é, ñóë õ¿÷èë áîëîõ öóóíû õ¿÷èëòýé òýíöâýðèéí áàéäàëä îðøèíî.

                                 ÑÍ₃ÑÎÎ^ª   D    ÎÍ^ª

Буферийн тэгшитэл

Ацетатын   буферийн   үйлчлэлийн   тоон   тодорхойлолтод   цууны хүчлийн диссоциацын тэнцвэрт масс үйлчлэлийн хуулийг хэрэглэнэ:

Сөрөг аравтын логарифм авсны дараа:

Тэгшитгэлээс буфер уусмалын рН хэмжээ цууны хүчлийн рК_х хэмжээ болон буферийн субстанцуудын (цууны хүчил/ацстат) концентрацын харьцаанаас хамаардаг болох нь тодорхой байна.

Ацетатын буферийн тэгшитгэлийг дурын бүх буфер систем дээр (НА/А^-) хэрэглэж болно. Тэгшитгэлийн бутархайн хуваарьт буфер системийн Бренстедийн суурь,  хүртвэрт нь Бренстедийн хүчил бичигдэнэ. Үүнийг Хендерсон-Хасселбадьхын буферийн тэгшитгэл гэж  нэрдэдэг.

Буферийн тэгшитгэл

Хендерсон-Хасселбадьхын тэгшитгэл 

Дээрх тэгиштгэлийг аммиакийн буферийн системд хэрэглэвэл:

Буферийн тэгшитгэл дэх анион болон катпоны концентрац нь тэдгээрийн давсны концентрацитай тохирно.

Хэрэв ацетатын буферт хүчил (= цууны хүчил) ба түүний дагалдмал суурийн (= ацетат) концентрац ижилхэн байвал тэдгээрийн харьцаа 0-тай тэнцүү байна.

Тэгшитгэлээс уусмалын pH  = pK = 4.8 болно. Концентрацын харьцаа 1-ээс ялгаатай үед холимгийн аль нэг бодлисын концентрац арав дахин ихэссэн тохиолдолд уусмалын pH-хэмжээ дөнгөж 1 нэгжээр өөрчлөгдөн болно.

8.11.4 Буферийн багтаамж

          0.2 М ацетатын буферийг (pH =4.8)  усаар 10 дахин шингэрүүлэхэд 0.02 М ацетатын буфер үүснэ. Буферийн субстанцуудын концентрацын харьцаа өөрчлөгдөхгүй тул тул шингэрүүлсэн буфер уусмалын   pH хэмжээ өөрчлөгдөлгүй (pH =4.8)  хэвээрээ байх болно.

Ø  Буфер уусмалыг шингэрүүлэхэд pH хэмжээ тогтмол байна.

Шингэрүүлэх үед юу өөрчлөгдсөн бэ?

0.2 М ба 0.02 М ацетатын буфер уусмалуудаас тус бүр 1 л авч 10мл 1 М HCI (0.01 моль HCI) уусмал нэмжээ. Давсны хүчлийн протон ацетат руу шилжих тул түүний концентраци 0.01 моль-оор ({ацетат} = 0.1- 0.01 = 0.09) багасна. Харин цууны хүчлийн концентрац 0.01-ээр ({цууны хүчил} = 0.1 + 0.01 = 0.11) ихэснэ. 0.2 М буфер уусмалд тооцоолбол:

pH = pK_x +Ig :                     pH =4,8+Ig =4,8+Ig0,818=4,713

pH хэмжээ маш багаар 0.1-ээс багаар (0.1-ээс бага) өөрчлөгдсөн байна.Өөрөөр хэлбэл давсны хүчлийг маш сайн буферлэж чадсан байна. Харин 0.02 М ацетатын буферт нэмсэн HCI нь буфер уусмалын нийт ацетатыг (0.1 моль) цууны хүчилд хувиргах ба эцэст нь 0.02 М цууны хүчил үүснэ. Уусмалын Ph= 3.25 болсон байна. Өөрөөр хэлбэл буфер уусмал нэмж өгсөн хүчлийг буферлэж чадаагүй байна.

Ø  Концентрацаараа ялгаатай ижил эзлэхүүнтэй буферийн уусмалуудын буферийн багтаамж харилцан адилгүй байдаг.

1 л буферийн уусмалын pH хэмжээг 1 нэгжээр өөрчлөхөд зарцуулагдах хүчил суурийн хэмжээгээр буферийн багтаамж тодорхойлогдоно.

Жишээ:                                                                                                                                                                                       1 л 0.2 М ацетатын буфер өгөгдсөн байна. 81.8 мл 1 М HCI (буюу 0.018 моль = 3 мг HCI) нэмэхэд тухайн буфер уусмалын pH – ийн утга 1 нэгжээр өөрчлөгдөнө.

pH = 4,8+ lg  =3,8.

8.11.5 pH оптимоал ба буферийн үйлчлэх хязгаар

                                                                                                                                               Буфер уусмалын буферлэх чадвар нь түүний субстанцууд эквимоль харьцаатай байхад буюу pH = pK_x үед хамгийн оптимал тохиромжтой байдаг. Өөрөөр хэлбэл энэ үед буфер уусмалын хүчил, суурийн аль алиных нь эсрэг буферлэх багтаамж адилхан.

Нүүрний хүчилийн буфер

 Органик бодисын шаталтын эцсийн бүтээгдэхүүн болох нүүрстөрөгчийн диоксидын хий СО₂ усанд сайн уусах бөгөөд усан уусмал нь сул хүчиллэг шинж үзүүлнэ.

1 СО₂+Н₂О =Н₂СО₃   рК=3,1                 НИЙТ :СО₂+2Н₂О=Н₃О⁺+НСО^-₃  рК_Х=6,4

2  Н₂СО₃+Н₂О=Н₃О⁺+НСО^-₃  Рк_Х1=3,3

 Эхний урвалын рк хэмжээ нь тэнцвэрийн байдалд зүүн талд шилжсэнийг өөрөөр хэлбэл СО₂ физик ууссан байдлаар давамгайлж орших буюу Н ₂СО_3. молекул цөөхөн болохыг илтгэнэ. Эхний урвал дараагийнхтайгаа холбоотой явагдах тул урвалын хэсгүүдийг нэмж нийт урвалыг бичэгтэй адил Рк_Х хэмжээг хооронд нь нэмж болдог.Үр дүн ньСО₂ \Н ₂О систем сул хүчил болохыг баталж байна. СО₂ ба натрийн гидрокарбонатаас NаНСО₃ Рн оптимал нь рН=6,4 25С байх нэг буфер  систем гарган авна.Энэхүү буфер системийг нүүрсний хүчлийн буфер гэж нэрлэдэг. Түүний буферийн  тэгшитгэл рН=6,4+lg НСО⁺₃

СО₂

Цусны рн хэмжээг тогтмол 7,4 байлгахад цусан дах нүүрсний хүчилийн буфер чухал үүрэгтэй. рН=7,4 үед буферийн  субстанцуудын концентрацын харьцаа 10:1 байна.

 Рк_Х хэмжээ температураас хамаардаг.Иймд хүний биеийн температурийн үед 37С нүүрсний хүчлийн буфер системийн рН=6.4 бус, харин рН=6,1 байна. Энэ тохиолдолд цусны рн-г тогтвортой 7,4 байлгахын тулд тус буфер субстанцуудын концентрацын харьцаа 20:1 байх болно. Энэ буфер системд гидрокарбонат илүүдэл хэмжээтэй оршино. Ийм учираас уг буфер бодисын солилцоонд ихээр үүсдэг .

ÖÓÑÍÛ ÁÓÔåÐÈÉÍ ÁÀÃÒÀÀÌÆ

Öóñíû ðÍ îéðîëöîîãîîð Ðí=7,4±0,03 áàéäàã.

Õýðýâ ýíý õýìæýýíýýñ ººð÷ëºãäâºë ýìãýã ¿¿ñýõ áºãººä ±0,3-ààñ õýòýðâýë ¿õýëä ÷ õ¿ðãýæ áîëíî. Öóñàíä áàãòààìæ áà çîõèöóóëàëòààðàà ÷óõàëä òîîöîãäîõ 3 áóôåð ñèñòåì ¿éë÷èëäýã.Áóôåðèéí áàãòààìæèéí ¿íäñýí õýñãèéã óóðãèéí áóôåð ýçýëíý. Óóðãèéí áóôåð íü ¿íäñýíäýý öóñíû ïëàçì äàõ  àëüáóì áà ýðèòðîöèòèéí ãåìîãëîáèíîîð òîäîðõîéëîãäîíî. Áóôåðèéí çîõèöóóëàëòàíä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ñèñòåì áîë  í¿¿ðñõ¿÷èëèé áóôåð(ÑÎ₂\ÍÑÎ₃) áàéäàã.Ýíý íü àìüñãàëààð çîõèöóóëàãäàõ òóë íýýëòòýé ñèñòåì þì.Áàãà õýìæýýãýýð îðøäîã, ãóðàâ äàõü ñèñòåì íü ôîñôàòûí áóôåð áàéäàã. Äýýð äóðüäàãäñàí óóðãóóä ðÍ=7,4 ¿åä àíèîíû õýëáýðýýð ( ïðîòåéíàò) îðøèõ òóë òýä ñóóðüëàã áóôåð áîëíî. Óóðãèéí áóôåðóóä ãèäðîêàðáîíàòûí õàìò áèåèéí äîòîðõ “ø¿ëòèéí íººöèéã” ¿¿ñãýíý. Òýäíèé ¿¿ðýã íü áîäèñûí ñîëèëöîîãîîð ¿¿ñýæ áóé õ¿÷ìëëýã èîíóóäûã áóôåðëýõýä îðøèíî. Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëò àëäàãäâàë áîãèíî õóãöààíä áîäèñûí ñîëèëöîîíû ãàðàëòé õ¿÷èëøèëëä (àöèòîç ðÍ‹7,37) îðîõ áîëîìæòîé.

ßàðàëòàé ¿åä ãÿëãàð óóò òóñ áîëíî.

›Õýò èõ àéñíààñ ÷ þìóó ýñõ¿ë õ¿÷òýé ºâäºëòèéí ¿åä àìüñãàë åðäèéíõººñ îëøðîõ ãèïåðâåíòèëÿö áºãººä ýíý ¿åä óóøèãíû àëâåîë áîëîí àðòåðèéí öóñàí äàõü ÑÎ₂-ûí õóâèéí äàðàëò õýâèéí õýìæýýíýýñ(5,3 êïà ) áóóðäàã.¯¿íèé àìüñãàëûí ãàðàëòàé (ðåñèðàòîð) àëêàëîç (ðÍ›7,43) ãýæ íýðëýõ áºãººä ýíý ¿åä òîëãîé ýðãýõ, àéäàñ òºðºõ, áóë÷èíãûí òàòàëò çýðýã øèíæ¿¿ä èëýðíý. Èéì òîõèîëäîëä ãÿëãàð óóò àìàíä íü áàðüæ ÑÎ₂-îîð áóöààæ àìüñãàëóóëàõ çàìãèéí ÿàðàëòàéòóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áîëíî.

Абсолют температурын хуваарь (т)

Кельвиний нэгжээр (к) абсолют тэг цэгээс эхэлсэн  температурын хуваарь.

Абсолют тэг цэг

Матери ямарч дулааны энергигүй байх үеийн температур (0 к,-273⁰с),энэ

Температурт хүрэх боломжгүй.

Авогадро тогтмол

1 моль бодисд агуулагдах жижиг хэсгийн( атом,молокул ) тоо, N_a *10²³

Автопротолиз

Усны өөрийн диссоциац ,ус нь протоны шилжилтээр гидроксид ба гидроны ион

Үүсгэн маш бага хэмжээгээр диссоциацид орно,

Агрегат төлөв байдал

Тодорхой нэг гадаад нөхцөлийн дор орших матерын үзэгдэх хэлбэр :хий,шингэн,хатуу,

Адсорбент

Ямар нэг бодсыг сонгомлоор шингээх чадвартай ,гадаргууийн талбай ихтэй хатуу бодис ,

Адсорбц

Молекул хоорондын харилцан үйлчлэлийн дүнд хатуу бодисын гадаргууд (адсорбент )бодис хуримтлагдах ,

Аерозоль

Хийн орчинд хатуу эсвэл шингэн бодисууд жигд жижиглэгдэн тархсан гетероген систем,

Аквакомплекс

Тодорхой тооны усны молокулыг лигандаар агуулсан металл комплекс ,

Аммиакийн буфер

Аммиак ба аммонийн хлоридын элоктролитийг агуулна,

Аммоны ион

Дөрвөн валенттай азотын катион(NH₄⁺,NR₄⁺)

Аморф

Жижиг хэсгүүд нь(молекул, ион, атом) ээлжилсэн, жигд зохион байгуулалттай бүтэц үүсгэж чадаагүй хатуу бодис.

Амфолит

Усан уусмалд хүчил ба суурийн аль алиных нь шинжийг үзүүлдэг нэгдэл.

Амьсгалын гинжин урвал

Организм дах энергийн бодисын солилцооны холбоот исэлдэн-ангижрах урвалууд: үр дүнд нь устөрөгч хүчилтөрөгчөөр исэлдэж ус үүсгэнэ. Устөрөгчөөс хүчилтөрөгч рүү урсах электроны урсгал сувагжсан байх ба ялгарах энерги нь АТФ үүсэхэд зарцуулагдана.

Ангижрах

Исэлдэн-ангижрах процессын үед электроныг нэгдүүлж байгаа урвал.

Ангижрах потенциал

Исэлдэн-ангижрах тэнцвэрийн үед хүчдэлийн эгнээнд нормал потенциалын өмнөх тэмдгээр тодорхойлогдох урвалын чиглэл.

Хуудас197 /сувилахуйн1-3 О.Түмэнжаргал 105 /

Буцлах цэг

Нэг бодис шингэнээс хийн агрегат төлөв байдал руу шилжих үеийн температур. Өгөгдсөн даралтын дор бодисын буцлах цэгээр нь бодисын цэвэр эсэхийг тодорхойлно.

Валент чанар

 Нэг атомын үүсгэж буй ковалентын холбооны тоо.

Валентын электрон

Атомын гадаад давхраан дээр байрлаж байгаа электрон. Тухайн атомын химийн идэвхийг тогтооно.

Ван дер Ваальсын хүч

Цахилгаан саармаг молекулуудын хооронд үйлчилдэг молекул хоорондын хүч.Бодисын нэгдмэл нэгэн биет байхад чухал үүрэгтэй бөгөөд жшээлбэл буцлах температурт нөлөөлнө.

Гадаргуугийн таталцал

Хий шингэний зааг дээр шингэний гадаргууг багасгах үйлчлэл үзүүлж байгаа хүчийг илэрхийлэх хэмжээ.

Гальваник элемент.

Цахилгаан химийн элемент. 

Герни дальтоны хууль

Ийн шингэнд уусах уусалтын математик илэрхийлэл өгөгдсөн температурт хийн уусах чадвар нь түүний хувийн даралттай шууд пропорциональ хамааралтай.     

Гетероген систем

Олон фазаас тогтсон систем.

Гетероген тэнцвэр

Нэг компонентын хоёр буюу түүнээс дээш фазын хооронд тогтсон тэнцвэр.

Гиббс-Гельмгольцын тэгштгэл

Тогтмол даралтын дор явагдах химийн урвалын Гиббсийн чөлөөт энерги нь

урвалын энтальпи ба урвалын энтропигоос хамаарах  хамаарал:

λG=λH-T*λS

Гиббсийн чөлөөт урвалын энтальпи

(λG кДж/моль )

Урвалын энтальпи ба урвалын энтропийн хоорондын холбоог харуулсан Гиббс-Гельмгольцын тэгшитгэлд химийн урвалын хөдөлгөгч хүчийг илэрхийлэгч хэмжигдэхүүн.

Гидратжих

Ион болон молекулыг усны молекул тойрон хүрээлж гидратын бүрхүүл үүсгэх .

Гидражих ион

Ион болон молекулийн гидратжих үед ялгарах энергийн хэмжээ.

Гидрид ион

Устөрөгчийн атом нэг электроныг нэгдүүлэхэд үүснэ. (H^-ион ). Хоёр электроныг алдаж H⁺ионд хувирна. Исэлдэн –ангижрах урвалын үед чухал үүрэгтэй.

Гидрокси бүлэг

Органик болон органик биш нэгдэл дэх OH бүлэг

Гидроксид ион

OH –ион

Гидролизын Гиббсийн чөлөөт энерги

λG⁰ кДж/моль

физиологийн нөхцөлд ямар нэг нэгдлийг устай урвалд ороход ялгарах энерги (жишээ нь: фосфор хүчлийн ангидридаас ).

Гидроны ион

H₃O⁺ион

Гидрофил 

Устай маш сайн төрөлсөлтэй бодисуудыг хэлнэ.

Гидрофоб

Устай төрөлсөж чадахгүй бодисуудыг хэлнэ.

Гипертоник

Харьцуулж байгаа уусмалаас (жишээ нь: цусны плазм) осмос даралт ихтэй уусмал.

Гипотоник

Харьцуулж байгаа уусмалаас (жишээ нь:цусны плазм) осмос даралт  багатай уусмал.

Гомоген систем

Нэг фазаас тогтсон систем.

Гомоген тэнцвэр

Нэг фазын дотор тогтсон тэнцвэр.

Гуравласан холбоос

Зэргэлдээ хоёр атомын хооронд үүсэх ханаагүй холбоо (жишээ нь: С С, С  тэрээр нэг a-  хоёр -холбооноос тогтоно.

Давс

Ионуудаас тогтсон, хатуу төлөв байдалтай нэгдэл.

Давсан гүүр

Түүний тусламжтай давсны уусмалын ионууд нь цахилгаан дамжуулна.

Давхар холбоо (хоёрлосон)

Зэргэлдээ хоёр атомын хооронд үүсэх ханаагүй холбоо (жишээ нь:с ) тэрээр нэг a-ба нэг -холбооноос тогтоно.

Дагалдмал хүчил- суурийн хос

Бренстедийн тодорхойлолтын ухагдахуун. Хүчил ба түүнд хамаарах (дагалдмал) анион ( HCL /CL) эсхүл суурь ба түүнд хамаарах (дагалдмал) катионы (NH₃ / NH₄⁺) хос.

Диализ

Хагас нэвтрүүлэгч мембранаар уусмалаас жижиг молекулууд цэвэр уусгагч руу диффузын дүнд нэвтрэн орох процесс дээр үндэслэн ялгах ажиллагаа (энэ үед том молекулууд нэвтрэхгүй). Бөөрний гэмтлийн үед цусыг хоргүйжүүлэхэд ашигладаг.

Дипол молекул

Нэг буюу хэд хэдэн туйлширсан атомуудын холбоон дах хэсэгчилсэн эерэг ба сөрөг цэнэгийн хүндийн төв нь орон зайд нэг цэгт үл давхцах эул байнгын дипол үүсгэдэг  молекул (жишээ нь: ус).

Диссоциац (давсны)

Давс усанд уусах үед ионы оронт тороос ионууд чөлөөлөгдөх.

Диссоциац (хүчлийн)

Хүчил усанд уусах үед протон ба хүчлийн анион болон задрах. Энэ процессоор протон устай нэгдэж гидроны ион үүсгэнэ.

Доннаны тэнцвэр

Зөвхөн тодорхой нэг ионыг нэвтрүүлэх чадвартай хагас нэвтрүүлэгч мембран дээрх уусмалын тэнцвэр.Диффузын процессын дүнд цахилгаан саармаг байдал хадгалах боловч, мембранд үзүүлэх уусмалын осмос даралт ялгаатай байна.

Дундын хос электрон

Хоёр атомын хооронд үүсэх ковалентын холбоонд оролцогч хос электрон (холбогч хос электрон).

Дэс дугаар

Элементийн үелэх системд байрлах дугаар. Цөмийн цэнэгийн тоотой тэнцүү.

Хуудас200 / сув1-3 105 э.оюун-эрдэнэ

Задралын тогтмол

Өгөгдсөн металл комплексын задралыг масс үйлчлэлийн хуулиар илэрхийлж гаргасан тэнцвэрийн тогтмол . Үүнээс гадна радио идэвхит элементийн хагас задралын үеийг илэрхийлэхэд энэ ухагдахуун хэрэглэгдэнэ.

Идеал хий

Зориудаар авсан идеал байдалтай хий өөрөөр хэлбэл энэ үед атом болон молекулууд нь өөрийн эзэлхүүнгүй байх бөгөөд бие биентэйгээ ямар ч харилцан үйлчлэлд орохгүй.

Изотоник

Ижил осмос даралттай уусмалууд

Изотоп

Массын тоогоороо ялгаатай нэг элементийн атомууд. Тэд атомын цөм дэх нейтроны тоогоор ялгаатай байна.

 Индикатор

Титрлэх явцад өнгөө хувиргаж эквивалент цэгийг таниулдаг субстанцууд.

Инертийн хийн конфигуран

Гадаад давхраа / валентын давхраа/нь электроноор бүрэн дүүргэгдсэн ион болон элементийн электрон конфигурац: энерги багатай байдаг.

Ионжилтын энерги

Ион эсхүл молекулаас электроныг салгахад зарцуулагдах энерги.

Ионы оронт тор

Давсны талстын гурван хэмжээст бүтэц.

Ионы радиус

Давсны оронт торын ионуудыг царцанги бөмбөлөг мат авч үеийн радиус.

Ионы холбоо

Цахигаан статик татах хүчний дүнд талст оронт тор үүсгэх давсны ионуудын чиглэлгүй холбоо.

Ионы шилжилт

Давсны уусмал цахилгаан гүйдэл дамжуулна. Учир нь түүний уусмал цахилгаан оронд ороход  тэнд ионуудын шилжилт хөдөлгөөн болдог /анион анодруу , катион катод руу / .

Исэлдлийн зэрэг

Нийлмэл бүтэцтэй системд исэлдэн эсхүл ангижирсан болохыг өөрчлөлтөөр нь хялбар тогтоох зориулалттай туслах хэмжээс.

Исэлдүүлэгч

Исэлдэн-ангижрах урвалын явцад өөрөө ангижирч , бусдыг исэлдүүлж буй бодис.

Исэлдэн –ангижрах потенциал

Устөрөгчийн нормал электродтой харьцуулж гаргасан хагас элементийн цахилгаан потенциал / E вольт /.

Исэлдэн ангижрах хос

Исэлдэн-ангижрах урвалын нэг хэсэг бөгөөд электроны шилжилтээр бие биедээ хувирдаг компонентууд / жишээ нь: Mg/Mg²⁺, 2 CL^-/CL₂

Исэлдэх

Исэлдэн ангижрах процессын нэг хэсэг нь бөгөөд энэ үед нэг бодис

Кинетик:

Химийн урвалын  хурд болон  урвалын  эрэмбийг  судлана,

Ковалентын  холбоо:

Дундын  хос электрон  үүсэх замаар атомуудын холбогдох.Дундын хос электрон нь холбоо үүсгэж буй атом тус бүрээс нэг нэгээрээ гарах бөгөөд дундын хос электрон хоёуланд нь хамаарна.Синоним:атомын холбоо,электрон хослох холбоо.

Коллоид уусмал:

3-200нм хэмжээтэй хатуу жижиг хэсгүүд /ихэвчлэн макромолекулууд/нэгэн жигд тархсан уусмал.Жинхэнэ уусмалаас шинж чанараараа ялгаатай.

Конденсацид орох:

Бодис хийн төлөвөөс шингэнд шилжих үзэгдэл,

Координацын тоо:

Тодорхой нэг металл комплекс дахь түүний төвийн ионтой холбогдох легандын тоог заана.

Координацын холбоо:

Чөлөөт хос электрон /донор,льюисийн суурь/бүхий  лиганд  болон хоосон орбиталь бүхий /акцептор,льюисийн хүчил/төвийн ионы хооронд үүсэх,цахилгаан статик ба ковалентын холбооны аль алины нь шинжийг агуулсан химийн холбоо,

Кристаллин:

Талст  оронт тор үүсгэдэг хатуу бие.

Лиганд:

Чөлөөт хос электрон бүхий атом ба анион энэхүү чөлөөт хос электроноороо төвийн ионтой нэгдэнэ.

Липофил:

Өөх тос болон туйлгүй уусгагчид уусдаг бодисууд.Липофил бодисууд гидрофрроб байна.

Липофоб:

Өөх тосноос зугатдаг бодисууд.Туйлгүй уусгагчид  муу уусна.

Млчлэлийн хууль:/МҮХ/

Бүээгдэхүүн бодисуудын концентранцын үржвэрт харьцуулахад гарсан утга нь өгөгдсөн температур ба даралтад тогтмол байна.Гомоген урвалын систем дэх химийн тэнцвэрт хүчин төгөлдөр үйлчилнэ.

Масс хадгалагдах хууль:

Химийн урвалын үед анхны бодисуудын нийлбэр масс,бүтээгдэхүүний нийлбэр масстай тэнцүү байх зарчим.

Мембраны потенциал /Доннаны тэнцвэр/:

Ус болон жижиг ионыг нэвтрүүлдэг,харин уургийн ионыг нэвтрүүлдэггүй хагас нэвтрүүлэгч мембран дээрх цахилгаан потенциал.Мембраны баруун зүүн талын уусмал дах осмос даралтын зөрүүгээс потенциал үүснэ.

Металл:

Металлын холбоогоор холбогдсон элемэнтүүд тэд гялалзсан өнгөтэй,цахилгаан дулаан сайн дамжуулдаг.

Металл биш:

Металлын үндсэн шинжийг үзүүлдэггүй элементүүд.

Металл комплекс:

Металл-катион /төвийн ион /ковалентын болон донор-акцепторын холбоогоор саармаг молекул болон анионтой /лиганд/ нэгдэж үүсгэсэн химийн нэгдэл.

Металлын холбоо:

Металлын оронт торд металлын атомуудын хооронд үүссэн үл байршсан валентын электронуудын /электрон үүл /холбоо

             Микроэлемент

Амьд организм маш бага хэмжээгээр агуулагддаг боловч организм амин чухал шаардлагатай элементүүд.

           Модификац (дүрс хувирал)

Ямар нэгэн элемент болон нэгдэл янз бүрийн талст бүтэц үүсгэн,өөр өөрөөр талсжсан төлөв байдлын хэлбэр. Модификацууд нь физик шинжээрээ ялгаатай,харин хими шинж нь ижилхэн.

           Молекул

    Нэг субстанцын,хоёр буюу түүнээс дээш нэгэн төрлийн болон эсхүл өөр өөр төрлийн атомуудаас тогтсон жижиг хэсэг.

            Молекул масс

Молекул дах атомуудын нийлбэр масс(М_r) нэгжгүй.

              Молекул орбиталь (МО)

Молекул дах электроныг тодорхойлох долгионы функц. Нэг молекул дах бүх атомын орбиталиудын (АО) давхцлаар үүснэ.

             Моль эзэлхүүн

0 ⁰С-д,101,3 кПа үед 1моль идеал хий 22,414 л эзэлхүүнтэй байна.

            НАДН

Ангижран никотинамид динуклеотид:бодсын солилцооны ангижруулагч:гидридын ионыг ангижирч байгаа субстанц руу зөөвөрлөнө.

            Нейтрон

Атомын цөмийн бүтцэд ордог,цэнэггүй эгэл жижиг хэсэг.

            Нернетийн тархалтын хууль

Үл холилдох хоёр фазын хооронд тархах бодисын тархалтын хэмжээг тодорхойлох математик илэрхийлэл.

            Нерстийн тэгшитгэл

Стандарт бус нөхцөлд,ялангуяа электролитын концентрац 1моль/л-ээс ялгаатай байх үед цахилгаан химийн хагас элементийн электродын потенциалыг тооцоолох тэгшитгэл.

           Нийлбэрийн томъёо(молекулын томъёо)

Түүнд агуулагдаж байгаа элементүүдийн төрөл болон тоо хэмжээг зааж өгөх байдлаар тухайн нэгдлийн стехиометрийн бүрэлдэхүүнийг илэрхийлэх (жишээ нь:25 ⁰С-д 1М давсны уусмалд дүрсэн металл электрод) хоорондох потенциалын ялгавар.

            Нүүрсний хүчлийн буфер

Нүүрсний хүчил ба натрийн гидрокарбонатыг агуулсан электролит уусмал. Нүүрсний хүчил нүүрстөрөгчийн диоксидтай тэнцвэрт оршино.

            Нэрэх

Уурших чадвартай шингэнүүдийг уурын байдалд оруулж,эргүүлэн конденсацлах замаар ууссан бодисоос ялгах эсхүл шингэн бодисуудын буцлах цэгийн ялгаатай шинж дээр үндэслэсэн тэднийг бие биенээс нь ялгах ажиллагаа.

           Нээлттэй систем

Гадаад орчинтой энерги болон бодисын солилцоо явуулдаг систем. 

           Олон протонт хүчил

Нэгээс дээш протон ялгаруулдаг хүчил.

           Олон шүдтэй лиганд

Бүтцэндээ хоёр ба түүнээс дээш донор атом агуулсан лиганд:түүний донор атомууд нь төвийн ионы лигандын байрыг эзэлнэ.

Орбиталь

Квантын тоонуудаар n.I.m илэрхийлэгдэх молекул эсхүл атомын электрон долгионы функц,Өөрөөр хэлбэл цэнэгэн үүлэнцэр буюу электрон байрлах магадлал 0-1 хооронд байх орон зайг нэрлэнэ,

Оронт торын энерги

Талст оронт торыг бүтцын нэгж тус бүрээр нь салгахад зарцуулагдах энергийн хэмжээ,

 Осмос

Хагас дамжуулагч мембран дээр явагддаг процесс,Уусгагчийн молекул концентрацын ихтэй уусмал руу диффузлэгдэнэ хэрэв хаалттай систэм байвал тэнд даралт ихэснэ”Осмос даралт”,

Өнцгөн бүтэцтэй молекул

Молекулын доторх ковалентын холбоо нь өнцөг үүсгэх бөгөөд энэ нь молекулын хэлбэр дүрсэд илэрсэн байх Жишээ нь:H₂O.NH₃

Протон

Атомын цөмын бүтцийн нэг нэгж эерэг цэнэгтэй эгэл жижиг хэсэг хүчлээс протон ялгарна,”Устөрөгчийн ион H”

Холбоо

Хоерлосон болон гуравласан давхар холбоонууд дан холбоон дээр нэмж үүссэн 2ба 3дахь холбоо,Хөрш атомууд р-орбиталийн давхцаар п-электроноор дүүргэгдсэн п-орбиталь үүсдэг,

pHЦаасан индикатор

РH Индикатор агуулсан цаас,Уусмалд дүрж өнгөний хувирлаар нь рH-ийн хэмжээг түргэн тодорхойлоход зориулагдсан,

Радио идэвх

Гадны ямарч хүчний нөлөөгүйгээр аяндаа энерги ихтэй жижиг хэсэг эсхүл энерги ихтэй цацраг ялгаруулах замаар өөр атомын цөмд хувирах атомын цөмийн шинж чанар,

pK_{x Хэмжээ}

Шэнгэрүүлэгч усан уусмал дах хүчлийн хүчийг илэрхийлнэ,тэнцвэрийн тогтмолоос K_х нь логарифм авсантай тэнцүү  PH=igk_x байна,

PH-ийн хэмжээ

УУсмалын хүчлэгийг хэмжээг илэрхийлдэг тоо ,Усторогчийн ионы концентрацаас сөрөг 10ийн тэнцүү РH=ig H буюу усан уусмал дах гидроны ионы концентрац юм,

pOH-ийн хэмжээ

Уусмалын суурьлагийн хэмжээг илэрхийлдэг тоо,Гидроксид ионы концентрацаас сөрөг 10ийн логарифин авсантай тэнцүү \pOH=Ig\OH\ байна,

рН Онтимал

Буферийн усан уусмалын РH оптимолын үед бүферийн багтаамж нь хүчил ба суурийн эсрэг аль алинд ижилхэн ёайн үйлчлэх ба энэ нь ёул хүчлийн РK_x-утгаар нь тодорхойлогдоно,РH=pK_x =1.Энзимийн хувьд энзимийн идэвх хамгийн их байх үеийн рH=ийн хэмжээг рH оптимал гэж нэрлэдэг,

R_f  хэмжээ

   Ямар нэг субстанцын тодорхой нэг стандартчилсан нөхцөлд нимгэн үет хроматографын ялтсыг туулах чадварыг илэрхийлнэ. Нэгдлийн туулсан зайг уусгагчийн туулсан зайд харьцуулж гаргана.

Саармаг цэг

   Хүчил-суурийн титрлэлтийн үед судалж байгаа уусмалын pH=7 болох үе.

Саармагжих

   Усан уусмалд хүчил ба суурь урвалд орж давс, ус үүсгэх урвал. Эквивалент цэгт саармагжилт бүрэн явагдана.

Саармагжихын энтальпи

   Сармагжих үед ялгарах энергийн хэмжээ.

Сублимац

   Бодис хатуугаас хийн агрегат төлөв байдалд шингэн фазыг дамжилгүйгээр шууд шилжинэ.

Сул суурь

   Усан уусмалд бүрэн диссоциад ордоггүй суурь.

Сул хүчил

   Усан уусмалд бүрэн диссоциад ордоггүй хүчил

Суспенз

   Шингэн орчинд хатуу жижиг хэсгүүд жигд тархсан гетероген систем.

Талстжих

   Уусмал болон хайлмагт талст (кристалл) үүсгэх.

Талст орон тор

   Бүтцийн нэгжүүд(молекул, ион, атом) талст хатуу бие үүсгэн эмх журамтай зохион байгуулагдаж, энэхүү загвар нь гурван хэмжээст орон зайд олон дахин давтагдах байдлаар үүссэн бүтэц.

Тархалтын тэнцвэр

   Ямар нэг бодис, жишээлбэл үл холилдох хоёр шингэний хооронд тархах үед тогтох тэнцвэрийн байдал. Фаз тус бүрд агуулагдах тархсан бодисын концентрацыг Нернстийн тархалтын хуулиар илэрхийлнэ.

Тэтраэдр

   Дөрвөн гурвалжингаар хязгаарлагдсан биет. Метаны молекулд С атомаас гарсан дөрвөн холбоо нь тетраэдрийн өнцөг рүү чиглэсэн байдаг.

Титрийн уусмал

   Судалж байгаа уусмалд агуулагдаж байгаа нэгдлийн хэмжээг тодорхойлохын тулд ашиглаж байгаа, концентрац нь тодорхой уусмал.

Титрлэлт

   Бюреткээс титрийн уусмалыг судалж байгаа уусмал руу урвалын эцсийн цэг хүртэл бага багаар нэмж өгөх замаар явуулдаг анализын нэг арга.

Төвийн ион

   Металл комплексын төвд байрлах металл катион.

Төлөв байдлын функц

   Төлөв байдлын энгийн хэмжигдэхүүн болох даралт, темпратур, эзэлхүүн зэргээс гаралтай термодинамикийн функцүүд: Жишээ нь энтальпи (Н), энтропи (S), гиббсийн чөлөөт энерги (G) гэх мэт. Термодинамикийн функцүүд нь энэ төлөв байдалд чухам яаж хүрснээс огт хамааралгүйгээр тухайн нэг системийн буюу эсхүл тухайн бодисын төлөв байдлыг тодорхойлно.

Туйлширсан атомын холбоо

   Цахилгаан сөрөг чанараараа ялгаатай атомуудын  хооронд үүссэн ковалентийн холбоо.

Фаз

   Материйн  гомоген төлөв байдлын хэлбэр.

Фазын хувирал

   Энерги зарцуулах эсхүл ялгаруулах замаар нэг агрегат төлөв байдлаас нөгөөрүү шилжих.

Фосфотын буфер

   Натрийн гидрофосфат /NaH₂PO₄/ ба динатрийн гидрофосфатыг /Na₂HPO₄/ агуулсан  электролит.

Хаалттай систем

   Гадаад орчинтой энергийн солилцоонд ордог, харин бодисын солилцоо явуулдаггүй урвалын систем.

Хагас задралын үе

   Анхны материалын тал нь хувирахад зарцуулагдах хугацаа.

Хажуугийн бүлэг

   Бүлэг элемэнтүүд, тэдгээрийн атомын d-давхраа нь бүрэн дүүрээгүй байдаг. Завсрын металуудыг агуулна. /Бүлгийн дугаар 3-12/

Хайлах

   Хатуугаас шингэн төлөв байдалд шилжих.

Хайлах цэг

   Нэг бодис хатуугаас шингэн агрегат төлөв байдал руу шилжих үеийн темпратур. Өгөгдсөн даралтын доор хайлах цэгээр нь бодисын цэвэр эсэхийг тодорхойлдог.

Хайлахын дулаан /хайлах энтальпи/

   Бодисыг хайлуулахын тулд түүнийг хайлах цэг хүртэл нь өгөх дулааны хэмжээ /кДж/моль/

Хайлш

   Хоёр буюу түүнээс олон металл эсхүл металл ба металл бишүүдээс тогтсон талст холимог. Дан компонентүүдаасаа өөр шинж чанартай болсон байдаг.

Ханасан уусмал

   Өгөгдсөн температурт тухайн субстанцыг уусч болох хамгийн их хэмжээгээр уусгасан уусмал.

Харьцагуй атом  масс

   Нүүрстөрөгчийн   ₆¹² C изотопийн 1/12 массаас нэг атомын масс хэдээр их болохыг илэрхийлсэн тоо, нэгжгүй. Элементийн массад байгалын изотопуудынх нь эзлэх хувийн массыг оруулж тооцсон байдаг.

Хатах

   Бодис буцлах температураасаа өмнө шингэнээс хийн агрегат төлөв байдалд шилжих.

Хелат комплекс

   Олон шүдэт лиганд агуулсан металл комплекс; энэ үед цагираг бүтэцтэй нэгдэл үүснэ.

Хелат-эффект

   Хелат комплексын бүтэцдэх төвийн ион нь энгийн лигандтай нэгдэж үүсгэсэн комплекс нэгдэлтэй харьцуулахад илүү тогтвортой байдгыг илэрхийлнэ. Шалтгаан нь: хелат үүсэхэд энтропи ихэснэ.

Хийн ерөнхий хууль

   Идеал хийн төлөв байдлын тэгшитгэл: pV=nRT

Химийн тэгшитгэл /урвалын тэгшитгэл/

   Химийн тэмдэгийн тусламжтай урвалд оролцогч  элемент болон нэгдлүүдийг түүний стехиометрийн коэффициентийн хамт бичиж химийн урвалыг илэрхийлэх. Урвалын сумын зүүн талд анхны бодисууд, баруун талд урвалын бүтээгдэхүүн бодис бичигдэнэ.

Химийн элемент

   Цаашид энгийн бодис болон задардаггүй, нэгэн ижил цөмийн цэнэг бүхий атомуудаас тогтсон бодис.  

Холбооны урт  - Химийн холбооны үеийн 2 атомын цөмүүдийн хоорондын зай .

Холбооны энерги –Молекул дах 2 атомын хооронд үүссэн ковалентын холбоог таслахад зацуулагдах энерги.

Холбоот урвал-Нэгэн зэрэг явагдах бөгөөд 2дох урвалаар тэтгэгдэж  байдаг химийн урвал эхний урвал явагдах энергийг ялгаруулдаг байж болно.

Хөлдөөж хатаах-Уусмалаас усыг салгах ажиллагаа. Энэ үед нам даралтын дор ус хөлдсөн төлөвтөө сублимацид орно.

Хроматограф- Шингэнүүдийн хоорондох болон зөөгч материалын гадаргууд шингэх эсхүл тархах процессыг ашиглаж бодисуудыг  ялгах ажиллагааны ерөнхий нэр.

Хуурай мөс-Хатуу хэлбэртэй нүүрстөрөгчийн диоксид. Тэрээр -78,5цельсд сублимацид орох ба түүнийг хөргөгч бодисоор ашиглана.

Хүчдэлийн эгнээ-Химийн элементүүдийг нормал потенциал нь ихсэх дарааллаар байрлуулах шалгуур.химийн элементүүд болон бусад исэлдэн-ангижрах идэвхтэй нэгдлүүдийг , тодорхой нэг цахилгаан шинж чанараар нь өөрөөр хэлбэл түүний нормал потенциалаар нь төлөөлүүлж байрлуулсан дараалал .

Хүчтэй суурь-Усан уусмалд бүрэн диссоциацид ордог суурь ,рОН=-lgс/суурь/.

Хүчтэй хүчил-Усан уусмалд бүрэн диссоциацид ордог хүчил, рН=-lg с /хүчил/.

Экзергон 

Энерги ялгаруулж буюу аяндаа явагддаг урвал /∆G≤0/

Экзотрем

Дулаан ялгаруулж явагддаг химиин урвал /∆H≤0/

Электрод 

Гол төлөв металл хатуу биетээс тогтсон электрон дамжуулагч электронууд электродоос электролит руу эсвэл эсрэгээр шилжинэ

Электродын потенциал

Металл эсвэл ямар нэгэн электрон дамжуулагч хатуу биетийг тохирох электролитын уусмалд дүрж харьцуулах  электродын  тусламжтайгаар хэмжсэн цахилгаан потенциал

Электролиз 

Химийн нэгдлийг цахилгаан  гүйдлээр задлах энэ үед анодын исэлдэлт катодын ангижралт явагдана

Электролит

Усан уусмалд ионуудын шилжилтийн дүнд цахилгаан дамжуулдаг бодисууд

Электрон 

Сөрөг цэнэгтэй эгэл жижиг хэсэг атомын электрон бүрхүүлийн бүтцийн нэгж исэлдэн  ангижрах урвалын үед дамжуулагдаж буй жижиг хэсэг 

Электрон бүрхүүл

Атомын цөмийг тойрон хүрээлж тодорхой зүй тогтлын дагуу зохион байгуулагдсан электронуудыг агуулна /давхраа орбиталь/ 

 Электрон давхраа

Нэг атомын гол квантын тоогоороо /n/ ижилхэн орбиталиуд / k.l.m……/

Электрон концигурац

Атомын электронууд Паулын хоригийн зарчмын дагуу атомын орбиталиуд хувиарлагдан  байрлах

Электрон төрөлсөл

Атом болон молекул электроныг нэгдүүлж анион үүсгэх үед ялгарах  энерги

1.       Электрофил ∆

Хоосон орбиталь бүхий жижиг хэсэг болон бүлэг атомууд түүнд ковалентын холбоо үүсгэхэд нь нуклеофилийн хос электрон шаардлагатай .

Эмульс

Үл холилдох хоёр шингэн хоорондоо жигд тархаж үүсгэсэн гетероген систем

Энгийн диффуз /пассив диффуз чөлөөт диффуз/

Бодисуудын концентрац тэнцвэржүүлэх аяндаа эргэддэггүй  явагддаг процесс. Жишээ нь: шингэний дотор жижиг хэсгүүд өөрийн хөдөлгөөний /брауны хөдөлгөөн / дүнд гарах процесс   

Эндергон

Гаднаас заавал энеги шаардаж явагддаг цуюу өөрөөр хэлбэл аяндаа явдаггүй процесс /∆G≥0/

Эндотрем

Дулаан шингээж явагддаг химиин урва л/∆H≥0/

Эргэх урвал

Буцаж явагддаг химийн урвалыг хэлэх бөгөөд ийм урвалын үед химийн тэнцвэр тогтоно 

Эрлийзжүүлэх /гибриджүүлэх/

Квант механикын үүднээс үндсэн квантын тоогоороо адилхан атомын орбиталиуд гибрид молекулын орбитальүүсгэн бие биедэ уусах буюу энерги болон хэлбэр дүрсээрээ ижил шинэ орбиталь үүсэх / жишээ нь : нүүрстөрөгчийн атом дахь sp³ эрлийзжилт /